สารถี [2] (บาลีวันละคำ 4,595)

สารถี [2]

ทบทวนกันอีกที กันลืม

อ่านว่า สา-ระ-ถี

ภาษาไทยใช้เป็น “สารถี” 

บาลีเป็น “สารถิ” 

“สารถิ” อ่านว่า สา-ระ-ถิ รากศัพท์มาจาก สรฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป; ระลึก) + ถิ ปัจจัย, ทีฆะต้นธาตุ คือ อะ ที่ ส-(รฺ) เป็น อา (สรฺ > สาร)

: สรฺ + ถิ = สรฺถิ > สารถิ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ผู้ไปพร้อมกับรถ” (2) “ผู้ยังรถให้แล่นไป” (3) “ผู้ยังม้าให้ระลึก” (คือคอยกระตุ้นเตือนม้า)

โปรดสังเกตว่า บาลีเป็น “สารถิ” –ถิ เสียงสั้น-สระ อิ ภาษาไทยใช้ว่า “สารถี” –ถี เสียงยาว-สระ อี

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “สารถิ” ว่า สารถี, คนขับรถ, คนขี่ม้า

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สารถิ” ว่า charioteer, coachman (คนขับรถ, สารถี) ซึ่งเป็นคำแปลที่ตรงตามรากศัพท์

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล chariot ว่า ราชรถ, รถสองล้อที่ชาวโรมันใช้แข่ง, รถม้าสี่ล้อ, รถม้าชนิดขับเอง

คำว่า coach แปลว่า (1) รถม้าสี่ล้อ, รถพ่วงในขบวนรถไฟ, รถม้าที่เดินประจำทางในระหว่างเมืองในสมัยก่อน (2) ครูพิเศษ, ครูฝึกหัดการกีฬา, สั่งสอน, ฝึกหัด 

ความหมาย (2) นี้ก็คือที่เรารู้จักกันว่า “โคช”

โปรดสังเกตว่า คำแปลเหล่านี้เกี่ยวข้องกับ “ม้า” และ “สั่งสอน, ฝึกหัด” ซึ่งส่องความว่า “สารถี” มีกำเนิดมาจากคนฝึกม้า เมื่อเอาม้าไปเทียมรถ จึงเรียกคนขับรถว่า “สารถี” ไปด้วย

คำฝรั่งอีกคำหนึ่งที่คนไทยนิยมเรียกคนขับรถคือ “โชเฟอร์” – chauffeur

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล chauffeur เป็นบาลีดังนี้: 

(1) sārathī สารถี (สา-ระ-ถี) = สารถี, คนขับรถ

(2) rathapājaka รถปาชก (ระ-ถะ-ปา-ชะ-กะ) = คนขับรถ

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล chauffeur ว่า คนรับจ้างขับรถยนต์ส่วนตัว, ขับรถ, ขับรถรับส่ง 

โปรดสังเกตด้วยว่า พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ไม่ได้แปล “สารถิ” ว่า chauffeur หรือ driver แต่แปลว่า charioteer, coachman

หลักฐานที่ยืนยันว่า “สารถี” หมายถึงผู้สั่งสอน ผู้ฝึกหัด ก็คือพระพุทธคุณบทที่ว่า “ปุริสทมฺมสารถิ” แปลว่า “ผู้ฝึกคนที่สมควรฝึก” “ผู้ฝึกคนที่พึงฝึกได้” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปุริสทมฺมสารถิ” ว่า a coachman of the driving animal called man, a man-trainer (นายสารถีผู้ฝึกบุคคลที่ฝึกได้, ผู้ฝึกคน) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“สารถี : (คำนาม) คนขับรถ, คนบังคับม้า, โดยปริยายหมายความว่า ผู้บังคับหรือฝึกหัด ในความว่า พระพุทธเจ้าทรงเป็นสารถีฝึกบุรุษที่ควรฝึก. (ป., ส. สารถิ).”

ภาษาไทยที่พูดกันทุกวันนี้ คนขับ-ไม่ว่าจะขับรถ ขับเรือ หรือขับพาหนะชนิดใด ๆ ก็ตาม ถ้าเป็นคนขับละก็ เราเรียกว่า “สารถี” ทั้งหมด โดยไม่สนใจว่าคำว่า “สารถี” มีความหมายจริง ๆ ว่าอย่างไร

…………..

ดูก่อนภราดา!

อันท่อนซุงท่อนไม้ไร้ชีวิต

ช่างประดิษฐ์เป็นสัตว์สารพัดศิลป์

เป็นมนุษย์ไม่ฝึกตนเป็นมลทิน

ควรซุกสิ้นหน้าซ่อนอายท่อนซุง 

#บาลีวันละคำ (4,595)

10-1-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….