มุกดาหาร (บาลีวันละคำ 4,627)

มุกดาหาร

หนึ่งในแก้วเก้าประการ นำให้รู้จักนพรัตน์

อ่านว่า มุก-ดา-หาน

แยกศัพท์เป็น มุกดา + หาร 

(๑) “มุกดา”

บาลีเป็น “มุตฺตา” อ่านว่า มุด-ตา รากศัพท์มาจาก มุจฺ (ธาตุ = พ้น) + ต ปัจจัย, แปลง จฺ เป็น ตฺ + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: มุจฺ + ต = มุจฺต > มุตฺต + อา = มุตฺตา แปลตามศัพท์ว่า “แก้วที่พ้น” (คือพ้นจากความเป็นแก้วอย่างอื่น) หมายถึง ไข่มุก (a pearl)

บาลี สันสกฤตเป็น “มุกฺตา” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“มุกฺตา : (คำนาม) ไข่มุกด์; a pearl.”

(๒) “หาร” 

บาลีอ่านว่า หา-ระ รากศัพท์มาจาก หรฺ (ธาตุ = นำไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะต้นธาตุ “ด้วยอำนาจปัจจัยเนื่องด้วย ณ” (หรฺ > หาร) 

: หรฺ + ณ = หรณ > หร > หาร (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “วัตถุเป็นเครื่องดึงดูดใจ” หมายถึง สร้อยคอ, สายสร้อย (a string) 

มุตฺตา + หาร = มุตฺตาหาร (มุด-ตา-หา-ระ) แปลว่า “สร้อยแห่งแก้วมุกดา” หมายถึง สร้อยไข่มุกหรือสร้อยคอมุก (a string or necklace of pearls)

“มุตฺตาหาร” ใช้ในภาษาไทยเป็น “มุกดาหาร” (มุก-ดา-หาน)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “มุกดา” ไว้คู่กับ “มุกดาหาร” บอกไว้ดังนี้ – 

“มุกดา, มุกดาหาร : (คำนาม) ไข่มุก; ชื่อรัตนะอย่างหนึ่งในพวกนพรัตน์ สีหมอกอ่อน ๆ. (ส. มุกฺตา, มุกฺตาหาร; ป. มุตฺตา, มุตฺตาหาร, ว่า สร้อยไข่มุก).”

ขยายความ :

คำว่า “ชื่อรัตนะอย่างหนึ่งในพวกนพรัตน์” ทำให้ต้องตามไปดูที่คำว่า “นพรัตน์” พจนานุกรมฯ บอกไว้ดังนี้ – 

“นพรัตน์ : (คำนาม) แก้ว ๙ อย่าง คือ เพชร ทับทิม มรกต บุษราคัม โกเมน นิล มุกดา เพทาย ไพฑูรย์, นวรัตน์ หรือ เนาวรัตน์ ก็ว่า. (ส.).”

แก้ว 9 อย่าง มีรายละเอียดทางภาษาที่ควรทราบดังนี้ –

(1) เพชร : ชื่อแก้วที่แข็งที่สุดและมีนํ้าแวววาวมากกว่าพลอยอื่น ๆ ใช้ทําเครื่องประดับหรือใช้ประโยชน์ในทางอุตสาหกรรม; โดยปริยายหมายความว่า แข็งที่สุด เช่น เหล็กเพชร ใจเพชร (diamond)

“เพชร” บาลีเป็น “วชิร” (วะ-ชิ-ระ) ในภาษาไทยใช้เป็น วชิร เหมือนบาลีก็มี และแปลงรูปเป็นอีกหลายอย่าง คือ วัชร (ตามสันสกฤต), พชร, พัชร, เพชร, วิเชียร, พิเชียร 

คำเหล่านี้เราแปลกันว่า “เพชร” อันที่จริงไม่ใช่แปล แต่ควรเรียกว่า “ทับศัพท์” เพราะต้องถามต่อไปอีกว่า แล้ว “เพชร” แปลว่าอะไร ?

“วชิร” (เพชร) ตามรากศัพท์แปลว่า “สิ่งที่ไปได้เรื่อย” (คือไม่มีอะไรขัดขวางการไปได้) หรือ “สิ่งที่ไปอย่างไม่มีอะไรขัดขวาง” โดยความมุ่งหมายแล้ว “วชิร” หมายถึงอสนีบาต หรือสายฟ้า ซึ่งถือว่าเป็น “อาวุธพระอินทร์”

(2) ทับทิม : พลอยสีแดงชนิดหนึ่ง (a ruby)

“ทับทิม” บาลีเป็น “ปทุมราค” (ปะ-ทุ-มะ-รา-คะ) แปลตามศัพท์ว่า “มีสีดอกบัว”

ภาษาไทยเอามาใช้เป็น ปัทมราค และเพียนเป็น ปัทมราช อีกคำหนึ่ง หมายถึง พลอยสีแดง, ทับทิม

พจนานุกรมฯ 42 บอกไว้ว่า – ไทยเดิม ทับทิม ว่า แสงแดง สันสกฤตเป็น “ทาฑิม”

(3) มรกต (มอ-ระ-กด) : ชื่อรัตนะอย่างหนึ่งในจำพวกนพรัตน์ มีสีเขียว (an emerald)

“มรกต” บาลีเป็น “มรกต” (มะ-ระ-กะ-ตะ) ถ้าจะแปลตามศัพท์ก็ต้องแปลว่า “สิ่งที่ความตายทำไว้” แต่ถ้าจะช่วยให้รู้สึกดีขึ้นก็อธิบายใหม่โดยอัตโนมัติว่า “มร” มาจาก “มรุ” ที่แปลว่า “เทวดา” มรุ ลบ อุ ที่ รุ > มร + กต = มรกต แปลว่า “สิ่งที่เทวดาทำไว้”

(4) บุษราคัม (บุด-สะ-รา-คํา) : พลอยสีเหลือง (topaz)

“บุษราคัม” บาลีเป็น “ผุสฺสราค” (ผุด-สะ-รา-คะ) แปลตามศัพท์ว่า “มีสีดอกไม้” สันสกฤตเป็น “ปุษฺปราค” เราเอามาเขียนแบบไทยเป็น “บุษราคัม” (โปรดสังเกต –คัม ไม่ใช่ –คำ)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า “บุษราคัม” มาจากการเขียนรูปสันสกฤตเป็น “ปุษฺปราคํ” หรือ “ปุษฺปราคมฺ” สันสกฤตออกเสียงเป็น ปุด-ษฺปะ-รา-คำ 

พจนานุกรมฯ 54 มีคำว่า “บุษย์น้ำทอง” หมายถึง บุษราคัม, พลอยสีเหลือง

ในสมัยที่การสะกดการันต์ยังไม่ลงตัว เคยมีคำว่า “บุศย์” ซึ่งน่าจะหมายถึง “บุษราคัม” หรือ “บุษย์น้ำทอง” นี่เอง

(5) โกเมน : พลอยสีแดงเข้ม (garnet) 

พจนานุกรมฯ 54 บอกไว้ว่า – สันสกฤต “โกเมท” ว่า พลอยซึ่งได้มาจากเทือกเขาหิมาลัยและแม่นํ้าสินธุ มีลักษณะ 4 ประเภท คือ สีขาว สีเหลืองซีด สีแดง สีนํ้าเงิน

เป็นนัยว่า “โกเมน” มาจาก “โกเมท”

ขณะนี้ยังไม่พบคำว่า “โกเมน” ในบาลี

(6) นิล (นิน) : พลอยชนิดหนึ่ง มีสีดํา ถ้าสีนํ้าเงินแก่ เรียก นิลสีดอกผักตบ (a sapphire, blue-stone)

“นิล” บาลีเป็น “นีลมณิ” (นี-ละ-มะนิ) แปลตามศัพท์ว่า “หินสีน้ำเงิน”

(7) มุกดา, มุกดาหาร : ไข่มุก; ชื่อรัตนะอย่างหนึ่งในพวกนพรัตน์ สีหมอกอ่อน ๆ (a pearl, a string or necklace of pearls)

“มุกดา” และ “มุกดาหาร” บาลีเป็น “มุตฺตา” (มุด-ตา) แปลว่า “แก้วที่พ้น” (คือพ้นจากความเป็นแก้วอย่างอื่น) และ “มุตฺตาหาร” (มุด-ตา-หา-ระ) หมายถึง สร้อยไข่มุก หรือสร้อยคอที่ทำด้วยมุก

(8) เพทาย : พลอยชนิดหนึ่ง สีแดงสลัว ๆ (zircon)

ยังไม่พบคำว่า “เพทาย” ในบาลี

(9) ไพฑูรย์ : ชื่อรัตนะอย่างหนึ่ง ในจําพวกนพรัตน์ มีสีเหลืองแกมเขียวหรือนํ้าตาลเทา มีนํ้าเป็นสายรุ้งกลอกไปมา, เพชรตาแมว หรือ แก้วสีไม้ไผ่ ก็ว่า (a cat’s-eye, lapis lazuli)

“ไพฑูรย์” บาลีเป็น “เวฬุริย” (เว-ลุ-ริ-ยะ) แปลตามศัพท์ว่า “รัตนชาติที่มองดูเหมือนไม้ไผ่” สันสกฤตเป็น “ไวฑูรฺย” เราเขียนอิงสันสกฤตเป็น “ไพฑูรย์”

…………..

ดูก่อนภราดา!

นพรัตน์ : แต่งให้งามได้เฉพาะบางคนและบางวัย

ธรรมรัตน์ : แต่งให้งามได้ทุกคนและทุกวัย

#บาลีวันละคำ (4,627)

11-2-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….