อัฒรัตติ (บาลีวันละคำ 4,671)

4 สิงหาคม 2025 suriyan bunthae

อัฒรัตติ

ไม่คุ้นตา แต่มีในพจนานุกรม

อ่านว่า อัด-ทะ-รัด-ติ

ประกอบด้วยคำว่า อัฒ + รัตติ

(๑) “อัฒ”

บาลีเป็น “อฑฺฒ” อ่านว่า อัด-ทะ รากศัพท์มาจาก อสฺ (ธาตุ = ทิ้ง, ขว้างไป) + ต ปัจจัย, แปลง สฺ ที่ (อ)-สฺ กับ ต เป็น ฑฺฒ

: อสฺ + ต = อสฺต > อฑฺฒ แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนที่ทิ้งจำนวนทั้งหมดไปเสีย” หมายความว่า มีจำนวนทั้งหมดหรือจำนวนเต็ม (multitude, quantity, the whole) อยู่จำนวนหนึ่ง แต่ “ส่วน” นี้ได้ทิ้งจำนวนเต็มนั้นไป จึงยังคงเหลืออยู่เท่าที่เห็น

“อฑฺฒ” จึงหมายถึง กึ่งหนึ่ง, ครึ่ง (one half, half)

ในภาษาไทยท่านให้ตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่ง อฑฺฒ จึงเขียนเป็น “อัฒ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำนี้เป็น “อัฒ-” ขีด – ข้างหลังหมายถึงมีคำอื่นมาสมาสข้างท้าย ไม่ใช้เดี่ยว ๆ บอกไว้ดังนี้ –

“อัฒ– : (คำวิเศษณ์) กึ่ง, ครึ่ง, ซีก. (ป. อฑฺฒ; ส. อรฺธ).”

และมี “ลูกคำ” อีกหลายคำ ขอยกมาแสดงในที่นี้ เพื่อช่วยอำนวยความสะดวกให้ผู้ที่ไม่มีอุตสาหะในการเปิดพจนานุกรม ดังนี้ –

(1) อัฒจักร : (คำนาม) เรียกดวงชาตาของคนที่พระเคราะห์ไปร่วมกันอยู่ข้างใดข้างหนึ่ง, อรรธจักร ก็ว่า.

(2) อัฒจันทร์ : (คำนาม) ที่นั่งเป็นขั้น ๆ สําหรับดูการแสดงมีลักษณะเป็นรูปครึ่งวงกลม, ชั้นที่ตั้งของขายหรือก้าวขึ้นลงทําเป็นขั้น ๆ, อรรธจันทร์ ก็ว่า.

(3) อัฒภาค : (คำนาม) เครื่องหมายวรรคตอนรูปดังนี้ ; สำหรับคั่นคำหรือประโยค. (ป. อฑฺฒภาค).

(4) อัฒมณฑล : (คำนาม) กึ่งวงกลม. (ป. อฑฺฒมณฺฑล).

(5) อัฒมาส : (คำนาม) ครึ่งเดือน. (ป. อฑฺฒมาส).

พจนานุกรมฯ บอกว่า บาลี “อฑฺฒ” สันสกฤตเป็น “อรฺธ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน ไม่ได้เก็บคำว่า “อรฺธ” แต่มีคำว่า “อรฺทฺธ” บอกไว้ดังนี้

“อรฺทฺธ : (คำวิเศษณ์) กึ่ง, ครึ่ง, แบ่งครึ่ง; half, halved; – (คำนาม) ส่วน; กึ่ง, ครึ่ง; a part; a half.”

(๑) “ราตรี”

เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “รตฺติ” อ่านว่า รัด-ติ รากศัพท์มาจาก –

(1) รา (ธาตุ = ถือเอา) + ติ ปัจจัย, ลบ อา ที่สุดธาตุ (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาที่ถือเอาความไม่เบียดเบียน” (คือโดยปกติเป็นเวลาพักผ่อน หยุดการงาน จึงไม่มีใครทำอะไรแก่ใคร)

(2) รญฺชฺ (ธาตุ = กำหนัด, ยินดี) + ติ ปัจจัย, ลบ (ร)-ญฺชฺ ที่สุดธาตุ (รญฺช > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างธาตุกับปัจจัย (รญฺช + ตฺ + ติ)

: รญฺชฺ + ตฺ + ติ = รญฺชตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่ชื่นชอบแห่งผู้มีความกำหนัด”

(3) รา (แทนศัพท์ “สทฺท” = เสียง) + ติ (ธาตุ = ตัด, ขาด) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ กฺวิ, ลบ อา ที่ รา (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ + กฺวิ = ราตฺติกฺวิ > ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่ขาดหายแห่งเสียง”

(4) รา (แทนศัพท์ “ธน” = ทรัพย์) + ติ (ธาตุ = แตก, ทำลาย) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ กฺวิ, ลบ อา ที่ รา (รา > ร), ซ้อน ตฺ ระหว่างบทหน้ากับธาตุ (รา + ตฺ + ติ)

: รา + ตฺ + ติ = ราตฺติ + กฺวิ = ราตฺติกฺวิ > ราตฺติ > รตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่แตกไปแห่งทรัพย์” (คือถูกขโมยไป)

“รตฺติ” (อิตถีลิงค์) หมายถึง กลางคืน (night)

บาลี “รตฺติ” สันสกฤตเป็น “ราตฺริ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“ราตฺริ : (คำนาม) ราตรี; night.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บไว้ทั้ง “รัตติ” ตามรูปบาลี และ “ราตรี” อิงรูปสันสกฤต บอกไว้ดังนี้ –

(1) รัตติ : (คำนาม) กลางคืน. (ป.; ส. ราตฺริ).

(2) ราตรี ๑ : (คำนาม) กลางคืน, เวลามืดคํ่า. (ส. ราตฺริ; ป. รตฺติ).

ในที่นี้ใช้ตามรูปบาลีเป็น “รัตติ”

อฑฺฒ + รตฺติ = อฑฺฒรตฺติ (อัด-ทะ-รัด-ติ) แปลตามสำนวนบาลีว่า “ราตรีทั้งกึ่ง” หรือ “ครึ่งราตรี”

ขยายความว่า ราตรีเต็ม ๆ ต้องมี 2 ครึ่ง คือ ครึ่งแรกตั้งแต่ค่ำจนเที่ยงคืน และครึ่งหลังตั้งแต่เที่ยงคืนจนรุ่งสว่าง คำว่า “ราตรีทั้งกึ่ง” จึงหมายความว่า มีราตรีอยู่ครึ่งเดียว ต้องรวมทั้งอีกครึ่งหนึ่งด้วยจึงจะเป็น “ราตรี” เต็ม ๆ

“ราตรีทั้งกึ่ง” จึงหมายถึง “ครึ่งราตรี” คือ เที่ยงคืน

“อฑฺฒรตฺติ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อัฒรัตติ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อัฒรัตติ : (คำนาม) เที่ยงคืน. (ป. อฑฺฒรตฺติ).”

ขยายความ :

คำว่า “อฑฺฒรตฺติ” ในบาลีใช้เป็น “อฑฺฒรตฺต” ก็มี ดังคำที่แสดงพุทธกิจ 5 ประการ ปรากฏตามคำบาลีแต่งเป็นคาถาดังนี้ –

ปุพฺพณฺเห ปิณฺฑปาตญฺจ

สายณฺเห ธมฺมเทสนํ

ปโทเส ภิกฺขุโอวาทํ

อฑฺฒรตฺเต เทวปญฺหนํ

ปจฺจูเสว คเต กาเล

ภพฺพาภพฺเพ วิโลกนํ.

เวลาเช้า เสด็จออกบิณฑบาต

เวลาเย็น แสดงพระธรรมเทศนา

เวลาย่ำค่ำ ประทานโอวาทแก่ภิกษุ

เวลาเที่ยงคืน พยากรณ์ปัญหาแก่เทวดา

เวลาใกล้รุ่ง ตรวจดูหมู่สัตว์ที่สมควรจะโปรด

หมายเหตุ: คำบาลีนี้ยังไม่พบที่มาว่าอยู่ในคัมภีร์อะไร หรือท่านผู้ใดเป็นผู้รจนาขึ้น ข้อความมีเพียงแค่นี้หรือมีมากกว่านี้ ท่านผู้ใดทราบ ขอความกรุณาให้ข้อมูลด้วย จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง

คำบาลีที่หมายถึง “กลางคืน” ที่เราคุ้นกันคือ “รตฺติ” ส่วน “รตฺต” เป็นคำที่เราไม่คุ้น ในคัมภีร์มีคำที่ใช้คู่กันหลายแห่งว่า “ทิวา จ รตฺโต จ” แปลว่า “กลางวันด้วย กลางคืนด้วย” “ทิวา” = กลางวัน เป็นคำที่เราคุ้น ส่วน “รตฺโต” = กลางคืน ก็คือ “รตฺต” คำนี้ แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกวจนะ เปลี่ยนรูปเป็น “รตฺโต”