รักษา (บาลีวันละคำ 4,875)

25 ธันวาคม 2025 suriyan bunthae

รักษา

พูดกันไปพูดกันมา ชักจะไม่แน่ใจว่าหมายถึงอะไร

อ่านว่า รัก-สา

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 เก็บคำว่า “รักษา” คู่กับคำว่า “รักษ์” บอกไว้ว่า –

“รักษ์, รักษา : (คำกริยา) ระวัง เช่น รักษาสุขภาพ, ดูแล เช่น รักษาทรัพย์สมบัติ, ป้องกัน เช่น รักษาบ้านเมือง, สงวนไว้ เช่น รักษาความสะอาด รักษาไมตรี; เยียวยา เช่น รักษาคนไข้. (ส.; ป. รกฺข).”

พจนานุกรมฯ บอกว่า คำว่า “รักษ์” และ “รักษา” เป็นรูปคำสันสกฤต บาลีเป็น “รกฺข”

“รกฺข” อ่านว่า รัก-ขะ รากศัพท์มาจาก รกฺข (ธาตุ = ดูแล, รักษา) + อ (อะ) ปัจจัย

: รกฺข + อ = รกฺข แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ดูแล” “ผู้รักษา”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “รกฺข” ว่า guarding or to be guarded (รักษาหรือถูกรักษา)

บาลี “รกฺข” สันสกฤตเป็น “รกฺษ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“รกฺษ : (คำนาม) การรักษา, การคุ้มครองป้องกัน; เท่าหรืออังคาร; preserving, protecting; ashes.”

ในบาลีมีคำว่า “รกฺขก” (รัก-ขะ-กะ) อีกคำหนึ่ง รากศัพท์มาจาก รกฺข + อ ปัจจัย + ก ปัจจัย หรือบางทีเรียก “ก สกรรถ” (กะ สะ-กัด) คือลง ก ปัจจัยความหมายเท่าเดิม

รกฺข > รกฺขก มีความหมายดังนี้ –

(1) คุ้มครอง, ป้องกัน, ระมัดระวัง, เอาใจใส่ (guarding, protecting, watching, taking care)

(2) ปฏิบัติ, รักษา (observing, keeping)

(3) ผู้เพาะปลูก (สติปัญญา) (a cultivator)

(4) ทหารยาม (a sentry, guard, guardian)

เพื่อให้เห็นความหมายที่กว้างออกไปอีก ขอนำคำแปลคำกริยา “รกฺขติ” (รก-ขะ-ติ) ซึ่งเป็นรากเดิมของ “รกฺข” จากพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ มาเสนอเพิ่มเติมดังนี้ –

ความหมายของ รกฺขติ :

(1) ป้องกัน, ให้ที่พึ่ง, ช่วยให้รอด, ปกป้องรักษา (to protect, shelter, save, preserve)

(2) รักษา, ดูแล, เอาใจใส่, ควบคุม (เกี่ยวกับจิต และศีล) (to observe, guard, take care of, control [with ref. to the heart, and good character or morals])

(3) เก็บความลับ, เอาไปเก็บไว้, ระวังมิให้..(คือเลี่ยงจาก) (to keep (a) secret, to put away, to guard against [to keep away from])

บาลี “รกฺขก” สันสกฤตเป็น “รกฺษก”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“รกฺษก : (คำนาม) ผู้คุ้มครอง-ป้องกัน-หรือปกครอง; ผู้รักษาการ, ยาม; a guardian, a protector, a watchman, a guard.”

อีกคำหนึ่งที่มาจากรากเดียวกันคือ “อารักขา” เขียนแบบบาลีเป็น“อารกฺขา” รากศัพท์มาจาก อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่งขึ้นไป) + รกฺขฺ (ธาตุ = ดูแล, รักษา) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: อา + รกฺขฺ + อ = อารกฺข + อา = อารกฺขา แปลตามศัพท์ว่า “การดูแลทั่วไป” หมายถึง การอารักขา, การดูแล, การป้องกัน, การเอาใจใส่, การระมัดระวัง (watch, guard, protection, care)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อารักขา : (คำกริยา) ป้องกัน, คุ้มครอง, ดูแล. (คำนาม) การป้องกัน, ความคุ้มครอง, ความดูแล. (ป.).”

สรุปว่า ถ้าถามว่า “รักษา” บาลีว่าอย่างไร ตอบว่า บาลีเป็น “รกฺขา” คือ รกฺขฺ + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ = รกฺขา มีความหมายดังแสดงมาแล้ว

ขยายความ :

ความหมายของ “รักษา” ในภาษาไทย ไม่ได้ตรงกับ “รกฺข” หรือ “รกฺขติ” ในบาลีเสมอไป

ดูตามความหมายที่พจนานุกรมฯ บอกไว้ –

(๑) ระวัง เช่น รักษาสุขภาพ, ดูแล เช่น รักษาทรัพย์สมบัติ, ป้องกัน เช่น รักษาบ้านเมือง, สงวนไว้ เช่น รักษาความสะอาด รักษาไมตรี

ความหมายนี้ คำกริยาบาลีใช้ว่า ปาเลติ อภิปาเลติ อนุปาเลติ (to protect, guard, watch, keep)

(๒) เยียวยา เช่น รักษาคนไข้

ความหมายนี้ คำกริยาบาลีใช้ว่า ติกิจฺฉติ (to treat medically, to cure)

นี่เป็นเพียงตัวอย่างเบื้องต้น รายละเอียดอื่น ๆ นอกจากนี้ พึงศึกษาหาความรู้กันต่อไปเทอญ

แถม :

ทราบว่า ภาษาของชาวภาคใต้ “รักษา” หมายถึง เลี้ยงดู หรือดูแล เช่น เอาลิงไปรักษา หมายถึง เอาลิงไปเลี้ยง

“รักษา” ตามความหมายนี้ คือ ปาเลติ ไม่ใช่ ติกิจฺฉติ

ปาเลติ แปลว่าอะไร