อาณาวีติกกมะ (บาลีวันละคำ 4,672)

4 สิงหาคม 2025 suriyan bunthae

อาณาวีติกกมะ

ถ้าเป็นพระ อย่าทำ

อ่านว่า อา-นา-วี-ติก-กะ-มะ

ประกอบด้วยคำว่า อาณา + วีติกกมะ

(๑) “อาณา”

เป็นคำบาลี อ่านตรงตัวว่า อา-นา รากศัพท์มาจาก อาณฺ (ธาตุ = ส่งไป) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: อาณฺ + อ = อาณ + อา = อาณา แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องส่งไป” ขยายความว่า “ส่งคำสั่งไปประกาศให้รู้และให้ปฏิบัติตาม” หมายถึง คำสั่ง, ข้อบังคับ, การบังคับบัญชา, การสั่ง, อำนาจ (order, command, authority)

“อาณา” สันสกฤตเป็น “อาชฺญา” อ่านว่า อาด-ยา (เสียงที่น่าจะใกล้เคียงที่สุดคือ อาด-เชีย) เอามาใช้ในภาษาไทยจึงมักออกเสียงตามสะดวกลิ้นไทยว่า อาด-ชะ-ยา

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“อาชฺญา : (คำนาม) คำสั่ง, บัญชา; an order, a command.”

นอกจากปรับเสียงแล้วเรายังปรับรูปเป็น “อาญา” อีกรูปหนึ่ง ในภาษาไทยจึงมีใช้ทั้ง “อาณา” “อาชญา” และ “อาญา”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายแต่ละคำไว้ดังนี้ –

(1) อาณา : (คำนาม) อำนาจปกครอง เช่น อาณาบริเวณ. (ป.; ส. อาชฺญา).

(2) อาชญา : (คำนาม) อำนาจ; โทษ (มักใช้สำหรับพระเจ้าแผ่นดินหรือเจ้านาย) เช่น พระราชอาชญา. (ส.; ป. อาณา).

(3) อาญา : (คำนาม) อำนาจ; โทษ (มักใช้สำหรับพระเจ้าแผ่นดินหรือเจ้านาย) เช่น พระราชอาญา. (ป. อาณา; ส. อาชฺญา).

(๒) “วีติกกมะ”

เขียนแบบบาลีเป็น “วีติกฺกม” อ่านว่า วี-ติก-กะ-มะ รากศัพท์มาจาจาก วิ (คำอุปสรรค และแทนศัพท์ “วิรูป” = ผิดรูป) + อติ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, เกิน, ล่วง) + กมฺ (ธาตุ = ก้าวไป) + อ (อะ) ปัจจัย, “ทีฆะสระหน้า” คือ อิ ที่ วิ เป็น อี (วิ > วี), ซ้อน กฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (อติ + กฺ + กมฺ)

: วิ + อติ + กฺ + กมฺ = วิติกฺกมฺ + อ = วิติกฺกม > วีติกฺกม แปลตามศัพท์ว่า “การก้าวล่วงไปผิดรูป” คือไม่ได้ก้าวไปตามปกติ แต่ก้าวไปพร้อมกับเหยียบย่ำระเบียบวินัยไปด้วย

“วีติกฺกม” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) การก้าวล่วง, การละเมิด, โทษ (going beyond, transgression, sin)

(2) การดำเนินไป, การล่วงเลยไป [พูดถึงเวลา] (going on, course [of time])

อาณา + วีติกฺกม = อาณาวีติกฺกม (อา-นา-วี-ติก-กะ-มะ) แปลว่า “การล่วงละเมิดคำสั่ง” เช่น มีคำสั่งไว้ว่าห้ามทำ ก็ไปทำเข้า นี่คือ “อาณาวีติกฺกม”

“อาณาวีติกฺกม” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อาณาวีติกกมะ” คำนี้ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ไม่มีคำว่า “อาณาวีติกกมะ” แต่มีคำว่า “อาณา” และ “วีติกกมะ” บอกไว้ดังนี้ –

…………..

(1) อาณา : อำนาจบังคับ, อำนาจปกครอง

(2) วีติกกมะ : การละเมิดพระพุทธบัญญัติ, การทำผิดวินัย

…………..

ถ้าดูตามนี้ การละเมิดพระพุทธบัญญัติ หรือการที่พระทำผิดวินัย ใช้คำว่า “วีติกกมะ” คำเดียวก็มีความหมายเท่ากับ “อาณาวีติกกมะ”

ที่มี “อาณา” อยู่ข้างหน้าด้วยก็เพื่อย้ำใช้เห็นชัดว่า สิ่งที่ล่วงละเมิดคือคำสั่งห้ามไม่ให้ทำ

…………..

สำหรับบัณฑิต : วินัยมีไว้ให้ปฏิบัติขัดเกลาสันดาน

สำหรับคนพาล : วินัยมีไว้ให้ละเมิด