ตึกใหญ่ (บาลีวันละคำ 4,675)

5 สิงหาคม 2025 suriyan bunthae

ตึกใหญ่

บาลีว่าอย่างไร

แผ่นดินไหว ตึกถล่ม ผู้เขียนบาลีวันละคำนึกถึงคำบาลี “ตึก” บาลีว่าอย่างไร?

แปล “ตึก” เป็นอังกฤษก่อน

คำอังกฤษที่เราคุ้นเป็นสามัญคือ building

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล building เป็นบาลีดังนี้:

(1) nimmāṇa นิมฺมาณ (นิม-มา-นะ) = สิ่งที่เนรมิตขึ้น

(2) ghara ฆร (คะ-ระ) = สถานที่อันเขาถือครอง

…………..

(๑) “นิมฺมาณ” (สะกดเป็น “นิมฺมาน” ก็มี) อ่านว่า นิม-มา-นะ รากศัพท์มาจาก นิ (คำอุปสรรค = เข้า, ลง) + มา (ธาตุ = วัด, เนรมิต, สร้าง) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ซ้อน มฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (นิ + มฺ + มา)

: นิ + มฺ + มา = นิมฺมา + ยุ > อน = นิมฺมาน แปลตามศัพท์ว่า “การเนรมิต” “สิ่งที่เนรมิตขึ้น” หมายถึง การวัด, การผลิต, การสร้าง, การทำงาน (measuring; production, creation, work)

ในภาษาไทยใช้เป็น “นิมมาน” อ่านว่า นิม-มาน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“นิมมาน : (คำนาม) การสร้าง, การแปลง, การทํา, การวัดส่วน. (ป.; ส. นิรฺมาณ).”

(๒) “ฆร” บาลีอ่านว่า คะ-ระ รากศัพทมาจาก –

(1) ฆรฺ (ธาตุ = หลั่งไป, ไหลไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: ฆรฺ + อ = ฆร แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่หลั่งไหลแห่งฝนคือกิเลส” (คือเป็นสถานที่มนุษย์เสพสังวาสกัน)

ท่านขยายความว่า เดิมเมื่อมนุษย์ยังมีน้อย ก็เสพสังวาสกันตามสถานที่ทั่วไป ต่อมาเมื่อมนุษย์มีมากขึ้น สถานที่ทั่วไปที่จะรอดจากหูตาของเพื่อนมนุษย์หายากขึ้น ประกอบกับมีหิริโอตตัปปะ จึงเกิดความคิดสร้างที่มุงที่บังขึ้นมาเพื่อเป็นที่เสพสังวาสกัน สถานที่นั้นจึงถูกเรียกว่า “ฆร” (“ที่เป็นที่หลั่งไหลแห่งฝนคือกิเลส”) กาลต่อมาจึงพัฒนาขึ้นเป็นที่อยู่อาศัย

(2) คหฺ (ธาตุ = จับ, รับ, ถือเอา) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง คห เป็น ฆร

: คหฺ + อ = คห > ฆร แปลตามศัพท์ว่า “สถานที่อันเขาถือครอง”

“ฆร” (นปุงสกลิงค์) หมายถึง เรือน, บ้าน (a house)

…………..

ดูพจนานุกรมอังกฤษ-บาลี ต่อไป พบคำอังกฤษ palatial building

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปล palatial เป็นไทยว่า เหมือนพระราชวัง, หรูหรา, ใหญ่โต

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล palatial building เป็นบาลีดังนี้:

mahāmandira มหามนฺทิร (มะ-หา-มัน-ทิ-ระ) = อาคารที่ใหญ่โต

“มหามนฺทิร” แยกศัพท์เป็น มหา + มนฺทิร

(๑) “มหา” อ่านว่า มะ-หา รูปคำเดิมของ “มหา” ในบาลีคือ “มหนฺต” อ่านว่า มะ-หัน-ตะ รากศัพท์มาจาก มหฺ (ธาตุ = เจริญ) + อนฺต ปัจจัย

: มหฺ + อนฺต = มหนฺต แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ขยายตัว” มีความหมายว่า ยิ่งใหญ่, กว้างขวาง, โต; มาก; สำคัญ, เป็นที่นับถือ (great, extensive, big; much; important, venerable)

“มหนฺต” เป็นคำเดียวกับที่ใช้ในภาษาไทยว่า “มหันต์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มหันต-, มหันต์ : (คำวิเศษณ์) ใหญ่, มาก, เช่น โทษมหันต์. (เมื่อเข้าสมาสกับศัพท์อื่น เป็น มห บ้าง มหา บ้าง เช่น มหัคฆภัณฑ์ คือ สิ่งของที่มีค่ามาก, มหาชน คือ ชนจำนวนมาก). (ป.).”

ในที่นี้ มหันต– มีคำมาเข้าสมาสข้างท้าย เปลี่ยนรูปเป็น “มหา”

(๒) “มนฺทิร” อ่านว่า มัน-ทิ-ระ รากศัพท์มาจาก มนฺทฺ (ธาตุ = เบิกบาน) + อิร ปัจจัย

: มนฺทฺ + อิร = มนฺทิร (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ที่เป็นที่เบิกบานใจแห่งผู้คน” หมายถึง บ้าน, อาคาร, วัง (a house, edifice, palace)

“มนฺทิร” ในภาษาไทยใช้เป็น “มนเทียร”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มนเทียร : (คำนาม) เรือนหลวงซึ่งใช้เป็นที่ประทับประจำของพระมหากษัตริย์ ใช้ว่า พระราชมนเทียร, โบราณใช้ว่า พระราชมณเฑียร. (ป., ส. มนฺทิร).”

พจนานุกรมฯ บอกว่า “(ป., ส. มนฺทิร)” หมายความว่า คำว่า “มนเทียร” นี้ ทั้งบาลีและสันสกฤตเป็น “มนฺทิร” เหมือนกัน

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“มนฺทิร : (คำนาม) แผลงใช้เปน – ‘มนเทียร,’ บ้าน, เรือน; เมือง; วิหาร; ทเล; ปฤษฐภาคของเข่า; โรงรถ; โรงม้า; a house; a town; a temple; sea; the back part of knee; a stable.”

โปรดสังเกตว่า ในบาลีสันสกฤต “มนฺทิร” หมายถึง อาคาร โรงเรือน หรือตึกที่สร้างขึ้นทั่วไป ไม่ได้เน้นเฉพาะอาคารซึ่งใช้เป็นที่ประทับประจำของพระมหากษัตริย์

ภาษาฮินดี mandira (मन्दिर) นิยมใช้กับอาคารที่เป็นศาสนสถานหรือโบราณสถาน

มหนฺต + มนฺทิร แปลง มหันต เป็น มหา

: มหนฺต + มนฺทิร = มหนฺตมนฺทิร > มหามนฺทิร > มหามนเทียร แปลตามประสงค์ว่า “ตึกใหญ่”

…………..

บาลีวันละคำวันนี้คงจะคล้ายกับที่นิยมพูดกันว่า “พลิกวิกฤตให้เป็นโอกาส” คือทำเหตุวิกฤตที่เกิดขึ้นให้เกิดประโยชน์แก่ส่วนรวมตามแนวทางที่แต่ละคนถนัด มากหรือน้อยก็หวังว่าผู้อ่านคงจะได้อะไรติดมือไปบ้าง

…………..

ดูก่อนภราดา!

คนป่วย:

รักษาดีที่สุดแล้ว แต่ก็ยังตาย

ไม่น่าเสียใจ

: แต่ถ้ารักษาให้ดีที่สุดก็ทำได้ และอาจจะไม่ตาย แต่ไม่ทำ

นั่นต่างหากที่น่าเสียใจ

ตึกใหญ่:

สร้างดีที่สุดแล้ว แต่ก็ยังพัง

ไม่น่าเสียใจ

: แต่ถ้าสร้างให้ดีที่สุดก็ทำได้ และอาจจะไม่พัง แต่ไม่ทำ

นั่นต่างหากที่น่าเสียใจ