อุภัยพากยปริวัตน์ (บาลีวันละคำ 4,678)

อุภัยพากยปริวัตน์

ตำราบาลีฝีมือไทย

อ่านตามหลักภาษาว่า อุ-ไพ-ยะ-พาก-กะ-ยะ-ปะ-ริ-วัด

อ่านตามสะดวกปากว่า อุ-ไพ-ยะ-พาก-ปะ-ริ-วัด

แยกศัพท์เป็น อุภัย + พากย + ปริวัตน์ 

(๑) “อุภัย” 

บาลีเป็น “อุภย” อ่านว่า อุ-พะ-ยะ เป็นคำจำพวก “สัพพนาม” รากศัพท์มาจาก อุภ (คู่, จำนวนสอง) + ย ปัจจัย 

: อุภ + ย = อุภย แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เป็นคู่” ใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง ทั้งสอง, ทั้งสองประการ (both, twofold)

คำในชุดนี้มีอีก 2 คำ คือ “อุภ” (อุ-พะ) และ “อุโภ” (อุ-โพ) แปลว่า ทั้งคู่, ทั้งสอง, ทั้งสองประการ (หลักนิยมของคำนี้ในภาษาบาลีไม่ได้เน้นที่จำนวน 2 แต่เน้นที่ความเป็นคู่ เช่น บิดากับมารดา สามีกับภรรยา มือทั้งสอง เท้าทั้งสอง ดวงตาทั้งคู่)

(๒) “พากย” 

บาลีเป็น “วากฺย” อ่านตามตาเห็นว่า วาก-กฺยะ หรือตามที่พจนานุกรมฯ บอกคำอ่านในภาษาไทยว่า วาก-กะ-ยะ อ่านตามเสียงบาลีว่า วาก-เกี๊ยะ รากศัพท์มาจาก วจฺ (ธาตุ = พูด, กล่าว) + ณฺย ปัจจัย, ลบ ณ (ณฺย > ย), ทีฆะ อะ ที่ ว-(จฺ) เป็น อา แล้วแปลง จฺ เป็น กฺ (วจฺ > วาจฺ > วากฺ)

: วจฺ + ณฺย = วจณฺย > วจฺย> วาจฺย > วากฺย (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ข้อความอันเขากล่าว” หมายถึง การพูด, คำพูด, พากย์ (saying, speech, sentence)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วากย-, วากยะ : (คำนาม) คําพูด, คํากล่าว, ถ้อยคํา, ประโยค. (ป., ส.).”

บาลี “วากฺย” ในภาษาไทยใช้เป็น “พากย์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“พากย์ : (คำกริยา) พูดแทนผู้แสดงหรือตามบทบาทของผู้แสดงโขน หนัง หรือภาพยนตร์ เป็นต้น เช่น พากย์โขน พากย์หนังตะลุง พากย์หนังใหญ่ พากย์ภาพยนตร์, บรรยายถ่ายทอดในการแข่งขันกีฬาหรือการแสดงบางอย่าง เช่น พากย์มวย พากย์ฟุตบอล, กล่าวเรื่องราวเป็นทำนองเมื่อเวลาแสดงโขนเล่นหนัง. (คำนาม) คำพูด, ภาษา; คำกล่าวเรื่องราวเป็นทำนองเมื่อเวลาแสดงโขนหรือหนังใหญ่เป็นต้น, บทพากย์ ก็ว่า. (ป., ส. วากฺย).”

ในที่นี้ “พากย์” มีคำว่า “ปริวัตน์” มาสมาสข้างท้าย จึงสะกดเป็น “พากย” (ไม่มีการันต์)

(๓) “ปริวัตน์” 

อ่านว่า ปะ-ริ-วัด บาลีเป็น “ปริวตฺน” อ่านว่า ปะ-ริ-วัด-ตะ-นะ รากศัพท์มาจาก ปริ + วตฺตน

(ก) “ปริ” (ปะ-ริ) เป็นคำอุปสรรค (คำสำหรับใช้เติมข้างหน้าคำนามหรือคำกริยาที่เป็นรูปคำบาลีหรือสันสกฤตให้มีความหมายแผกเพี้ยนไปจากเดิม หรือมีความหมายตรงข้ามกับความหมายเดิมเป็นต้น และถือเป็นคำเดียวกับคำนามหรือคำกริยานั้น เพราะตามปรกติจะไม่ใช้ตามลำพัง) มีความหมายว่า รอบ, เวียนรอบ; ทั่วไป, เต็มไปหมด, รวมหมด (around, round about; all round, completely, altogether) 

(ข) “วตฺตน” รากศัพท์มาจาก วตฺตฺ (ธาตุ = หมุนไป) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) 

: วตฺตฺ + ยุ > อน = วตฺตน แปลตามศัพท์ว่า “การหมุนไป” “สิ่งที่หมุนไป”

ปริ + วตฺตน = ปริวตฺตน แปลตามศัพท์ว่า “การหมุนไปรอบๆ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปริวตฺตน” ว่า setting going, keeping up, propounding (การเริ่มดำเนินการ, การปฏิบัติต่อไป, การแสดงหรือเสนอ, การร่าย [มนต์]) 

“ปริวตฺตน” คำกริยาอาขยาตในภาษาบาลีเป็น “ปริวตฺตติ” (ปะ-ริ-วัด-ตะ-ติ) มีความหมายดังนี้ – 

(1) หมุนรอบ, ม้วน, เป็นไปรอบ (to turn round, twist, go about)

(2) เปลี่ยนไปเปลี่ยนมา, เคลื่อน, พลิกแพลง, เปลี่ยนแปลง (to change about, move, change, turn)

บาลีอีกรูปหนึ่งที่มาจาก “ปริวตฺตติ” คือ “ปริวตฺต” รากศัพท์มาจาก ปริ (คำอุปสรรค = รอบ) + วตฺตฺ (ธาตุ = หมุนไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: ปริ + วตฺตฺ = ปริวตฺตฺ + อ = ปริวตฺต แปลตามศัพท์ว่า “การหมุนไปรอบๆ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปริวตฺต” ว่า changing round, twisting, turning (เปลี่ยน [จากสิ่งหนึ่งไปเป็นอีกสิ่งหนึ่ง], บิดหรือหมุนรอบ)

“ปริวตฺต” ในบาลีเป็น “ปริวรฺตฺต” ในสันสกฤต 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปริวรฺตฺต : (คำนาม) ‘ปริวรรตต์, ปริวรรต,’ การกลับหรือคืนหลัง; การหมุนเวียน; การหนี, การล่าถอยไป, การละทิ้ง; การแลกเปลี่ยน; การส่งคืน; อวสานของโลกหรือจตุรยุค; บริจเฉท, ครันถ์หรือครังถ์, ปรากฤตว่า – ‘ผูก;’ เสียงเอก; กูรมราช, เจ้าแห่งเต่าทั้งหลาย, กูรมาวตาร; turning or going back; revolving; flight, retreat, desertion; exchange or barter; requital or return; the end of the world or the four ages; a chapter, a book; a canto; the king of the tortoises, the Tortoise Incarnation.”

“ปริวตฺต” ในภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ปริวรรต”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปริวรรต, ปริวรรต– : (คำกริยา) หมุนเวียน เช่น ปริวรรตเงินตรา; เปลี่ยนแปลง, เปลี่ยนไป, แปรไป. (ส. ปริวรฺต; ป. ปริวตฺต).”

แทรกเรื่องควรรู้ :

คำว่า “ปริวรรต” ถ้าใช้ในงานชำระตรวจสอบคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา หมายถึง การถ่ายคำจากอักษรหนึ่งไปเป็นอีกอักษรหนึ่ง แต่ยังคงเป็นภาษาเดิม เช่น ปริวรรตคัมภีร์บาลีอักษรขอมเป็นอักษรไทย แต่ข้อความยังคงเป็นภาษาบาลี 

“ปริวรรต” ในความหมายนี้ตรงกับคำอังกฤษว่า transliteration เป็นคนละอย่างกับ “แปล” (translation) ซึ่งหมายถึงถ่ายความหมายจากภาษาหนึ่งไปเป็นอีกภาษาหนึ่ง

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล transliteration เป็นบาลีว่า – 

aññakkharehi likhana อญฺญกฺขเรหิ ลิขน (อัน-ยัก-ขะ-เร-หิ ลิ-ขะ-นะ) = การเขียนโดยอักษรชนิดอื่น

และแปล translation เป็นบาลีว่า –

(1) anuvāda อนุวาท (อะ-นุ-วา-ทะ) = “การพูดตาม” คำนี้เล็งถึงการแปลสดๆ คือคนหนึ่งพูดเป็นภาษาหนึ่ง แล้วอีกคนหนึ่งก็ “พูดตาม” แต่พูดเป็นอีกภาษาหนึ่ง

(2) bhāsāparivattana ภาสาปริวตฺตน (พา-สา-ปะ-ริ-วัด-ตะ-นะ) = การเปลี่ยนภาษา, การแปลภาษา

(3) aññathākaraṇa อญฺญถากรณ (อัน-ยะ-ถา-กะ-ระ-นะ) = “การทำโดยประการอื่น” คือการทำภาษาหนึ่งให้มีความหมายเป็นอีกภาษาหนึ่ง

ตัวอย่างเพื่อความชัดเจน :

(1) นโม = NAMO นี่คือ transliteration = ปริวรรต

(2) นโม = nomage, veneration นี่คือ translation = แปล

ในที่นี้ ท่านใช้คำว่า “ปริวัตน์” ตรงกับรูปคำบาลีว่า “ปริวตฺตน” แต่มีความหมายว่า การถ่ายความหมายจากภาษาหนึ่งไปเป็นอีกภาษาหนึ่ง (translation) 

คำว่า “ปริวัตน์” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554

การประสมคำ :

๑ อุภย + วากฺย = อุภยวากฺย > อุภัยพากย แปลว่า “คำพูดสองภาษา”

๒ อุภยวากฺย + ปริวตฺตน = อุภยวากฺยปริวตฺตน > อุภัยพากยปริวัตน์ แปลว่า “การเปลี่ยนคำพูดสองภาษา” หมายถึง การแปลภาษาบาลีเป็นภาษาไทย และการแปลภาษาไทยเป็นภาษาบาลี

ขยายความ :

คำว่า “อุภัยพากยปริวัตน์” เป็นชื่อหนังสือแบบเรียนภาษาบาลี พระนิพนธ์ของสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส

ใน “คำชี้แจง” ของหนังสือ “อุภัยพากยปริวัตน์” ฉบับพิมพ์เมื่อ พ.ศ.2489 มีข้อความตอนหนึ่งดังนี้ –

…………..

        สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ทรงเรียบเรียงหนังสืออุภัยพากยปริวัตน์ขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๔๓๕ เพื่อเป็นแบบเรียนกำกับไปกับบาลีไวยากรณ์ ถ้อยคำสำนวนทั้งในพากย์บาลีทั้งในพากย์ไทย ได้ทรงเรียบเรียงขึ้นเองเกือบตลอด มีคาถา ๒-๓ แห่งเท่านั้นที่นำมาจากคัมภีร์ธรรมบท หนังสือนี้ได้ทรงไว้เป็นแบบทั้งความรู้ไวยากรณ์และความรู้ทางพระศาสนา ดังจะเห็นได้จากตัวอย่างนั้น ๆ. …

…………..

ผู้สนใจศึกษาภาษาบาลีพึงแสวงหาหนังสือ “อุภัยพากยปริวัตน์” มาศึกษาตามอัธยาศัยเทอญ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เปลี่ยนคำ ไม่ยาก

: เปลี่ยนคน ไม่ง่าย

#บาลีวันละคำ (4,678)

3-4-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….