อจนะ-อจละ (บาลีวันละคำ 1,052)
อจนะ-อจละ
ที่วัดศรีชุมในเขตอุทยานประวัติศาสตร์สุโขทัย มีพระพุทธรูปปางมารวิชัยองค์ใหญ่เรียกกันว่า “พระอจนะ” มีผู้ให้ความเห็นว่าคำว่า “อจนะ” เลือนมาจากคำว่า “อจละ”
อจนะ และ อจละ แปลว่าอะไร ?
(๑) “อจนะ”
บาลีมีคำว่า “อจฺจนา” (อัด-จะ-นา) รากศัพท์มาจาก อจฺจฺ (ธาตุ = บูชา) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) + อา ปัจจัยอิตถีลิงค์
: อจฺจ + ยุ > อน = + อจฺจน + อา = + อจฺจนา แปลตามศัพท์ว่า “การบูชา” “ที่บูชา” “เครื่องบูชา”
“อจฺจนา” ถ้าไม่ลง อา ปัจจัยอิตถีลิงค์ ก็เป็น “อจฺจน” (อัด-จะ-นะ) และย่อมเป็น “อจนะ” ได้เมื่อเขียนเป็นคำไทย
ชื่อพระ “อจนะ” นั้น เวลาออกเสียงจริงๆ จะเป็น พระ อัด-จะ-นะ ก็เท่ากับคำอ่าน “อจฺจน” นั่นเอง
(๒) “อจละ”
บาลีมีคำว่า “อจล” (อะ-จะ-ละ) รากศัพท์มาจาก น (ไม่, ไม่ใช่) + จลฺ (ธาตุ = สั่น, ไหว) + อ ปัจจัย, แปลง น เป็น อ
: น > อ + จลฺ = อจล + อ = อจล แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ไม่เคลื่อนไหว”
“อจล” ถ้าเป็นคำนาม หมายถึง ภูเขา, แผ่นดิน, ลิ่มสลัก ถ้าเป็นคำคุณศัพท์ หมายความว่า ไม่หวั่นไหว, ไม่คลอนแคลน
พระพุทธรูปที่วัดศรีชุมนั้น :
ถ้าชื่อ “พระอจนะ” มีความหมายว่า พระที่ควรบูชา
ถ้าชื่อ “พระอจละ” มีความหมายว่า พระที่มั่นคงไม่หวั่นไหว
อภิปราย :
๑ พระพุทธรูปองค์นี้จะชื่อ “พระอจนะ” หรือ “พระอจละ” ควรศึกษาหลักฐาน เช่นเอกสารหรือจารึกชั้นปฐมภูมิว่าเขียนหรือจารึกไว้อย่างไร คำอ่านที่ถูกต้องคืออย่างไร
๒ มีตัวอย่างที่เป็นแนวเทียบคือ พระนามเดิมของปฐมกษัตริย์ราชวงศ์สุโขทัย เคยเรียกกันว่า “พ่อขุนบางกลางท่าว” (ท่าว – ท ทหาร ไม้เอก) ต่อมาเมื่อได้ตรวจสอบอักษรที่จารึกก็พบว่า คำว่า “ท่าว” นั้นเป็นคำที่อ่านผิด คำที่ถูก คือ “พ่อขุนบางกลางหาว” (หาว – ห หีบ)
๓ ชื่อ “พระอจนะ” เป็นชื่อที่อ่านผิดแบบนั้นหรือไม่ ถ้าอ่านผิด ชื่อที่ถูกคืออะไร
๔ แต่ถ้า “พระอจนะ” เป็นชื่อที่อ่านถูกต้องแล้ว คำถามคือ มีเหตุผลอะไรจึงมีผู้ให้ความเห็นว่า คำว่า “อจนะ” เลือนมาจากคำว่า “อจละ” ในเมื่อชื่อ “อจนะ” ก็แปลได้ความหมาย
แนวคิดทางธรรม :
๑ ลักษณะของ “อจละ–ไม่หวั่นไหว” ท่านหมายถึงเมื่อโลกธรรมมากระทบก็ไม่กระเทือน กล่าวคือ :
(1) มีลาภ ก็ไม่ฟู่ฟ่า
เสื่อมลาภ ก็ไม่ฟุบแฟบ
(2) มียศ ก็ไม่เห่อเหิม
เสื่อมยศ ก็ไม่ห่อเหี่ยว
(3) ได้รับสรรเสริญ ก็ไม่ครื้นเครง
ถูกนินทา ก็ไม่ขุ่นเคือง
(4) มีสุขมาสัมผัส ก็ไม่ซู่ซ่า
มีทุกข์กระทบ ก็ไม่ซบเซา
๒ มักมีผู้เข้าใจว่า กรณีที่ถูกทักท้วงเตือนติงแล้วไม่รับรู้รับฟัง ยังคงยืนยันยืนหยัดอยู่ในท่าทีเดิม นั่นคือ “อจละ–ไม่หวั่นไหว”
ความจริงแล้ว แบบนั้นไม่ใช่ “อจละ–ไม่หวั่นไหว” แต่ท่านเรียก “ทุพฺพจ” (ทุบ-พะ-จะ) แปลว่า ดื้อด้าน
: ผู้ที่ไม่หวั่นไหวตามโลกธรรม ย่อมควรแก่การบูชา
: แต่ผู้ที่ดื้อด้าน ย่อมควรแก่การเอือมระอา
———
(ตามคำขอความอนุเคราะห์ของ มาดาม ไฉไล ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ รามคำแหง)
5-4-58