นิทัศนอุทาหรณ์ (บาลีวันละคำ 4,735)

นิทัศนอุทาหรณ์

หรูหรา แต่มีค่าเท่าเดิม

อ่านตามหลักภาษาว่า นิ-ทัด-สะ-นะ-อุ-ทา-หอน

อ่านตามสะดวกปากว่า นิ-ทัด-อุ-ทา-หอน

ประกอบด้วยคำว่า นิทัศน + อุทาหรณ์

(๑) “นิทัศน” 

บาลีเป็น “นิทสฺสน” อ่านว่า นิ-ทัด-สะ-นะ รากศัพท์มาจาก นิ (คำอุปสรรค = เข้า, ลง) + ทิสฺ (ธาตุ = ดู, เห็น) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง ทิสฺ เป็น ทสฺส 

: นิ + ทิสฺ = นิทิสฺ + ยุ > อน = นิทิสน > นิทสฺสน แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องแสดงให้เห็นชัดเจน” 

หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “นิทสฺสน” ว่า อุทาหรณ์, ตัวอย่าง 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “นิทสฺสน” ว่า “pointing at” evidence, example, comparison, apposition, attribute, characteristic; sign, term (“การชี้ไปที่” พยาน, หลักฐาน, ตัวอย่าง, การเปรียบเทียบ, การขยายความ, คุณลักษณะ; เครื่องหมาย, ข้อกำหนด)

บาลี “นิทสฺสน” สันสกฤตเป็น “นิทรฺศน” 

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“นิทรฺศน : (คำนาม) ‘นิทรรศน์,’ ‘สิ่งซึ่งแสดงเต็มที่หรือแน่นอน’ ตัวอย่างหรืออุทาหรณ์; ศาสน์หรือธรรมสูตร์; อรรถ, ภาวารถหรือภาวะ; มูลหรือสูตร์; ‘what fully or certainly shows,’ an example or illustration; injunction or precept; tenor or purport; authority or text.”

บาลี “นิทสฺสน” ภาษาไทยใช้เป็น “นิทัศน์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2542 บอกไว้ว่า –

“นิทัศน์ : (คำนาม) ตัวอย่างที่นำมาแสดงให้เห็น, อุทาหรณ์. (ส. นิทรฺศน; ป. นิทสฺสน).”

ต่อมา พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ปรับปรุงคำนิยามเป็นดังนี้ –

“นิทัศน์ : (คำนาม) ตัวอย่างที่นำมาแสดงให้เห็น, อุทาหรณ์, บางทีใช้ว่า นิทัศนอุทาหรณ์. (ส. นิทรฺศน; ป. นิทสฺสน).”

โปรดสังเกตว่า “นิทัศน์” ตามที่เก็บไว้ในพจนานุกรมฯ มีการันต์ที่ น ทำให้ต้องอ่านว่า นิ-ทัด ไม่ใช่ นิ-ทัด-สะ-นะ 

นั่นคือ ในกรณีที่ไม่มีการันต์ที่ น เช่นในคำว่า “นิทัศนอุทาหรณ์” ก็ต้องอ่านว่า นิ-ทัด-สะ-นะ-อุ-ทา-หอน ไม่ใช่ นิ-ทัด-อุ-ทา-หอน 

(๒) “อุทาหรณ์”  

เขียนแบบบาลีเป็น “อุทาหรณ” อ่านว่า อุ-ทา-หะ-ระ-นะ รากศัพท์มาจาก อุ (คำอุปสรรค = ขึ้น) + อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง; กลับความ [เช่น ไป กลับเป็น มา นำไป กลับเป็น นำมา]) + หรฺ (ธาตุ = นำไป) + ยุ ปัจจัย, ลง ท อาคมระหว่าง อุ กับ อา, แปลง ยุ เป็น อน, แปลง น เป็น ณ

: อุ + ท + อา = อุทา +

: อุทา + หรฺ = อุทาหรฺ +

: อุทาหรฺ + ยุ > อน = อุทาหรน > อุทาหรณ แปลตามศัพท์ว่า “การยกขึ้นนำมา” > “สิ่งอันเขานำมาแสดงเพื่อให้เข้าใจสิ่งที่ทำ”

กฎไวยากรณ์น่ารู้ :

(1) ยุ ปัจจัย แปลงเป็น อน (อะ-นะ) เสมอ

(2) ถ้าที่สุดธาตุเป็น –รฺ เช่น กรฺ (ทำ) สรฺ (ระลึก) หรฺ (นำไป) เมื่อแปลง ยุ เป็น อน แล้วมักแปลง –น (น หนู) เป็น –ณ (ณ เณร)

: กรฺ + ยุ > อน = กรน > กรณ = การกระทำ 

: สรฺ + ยุ > อน = สรน > สรณ = การระลึก 

: หรฺ + ยุ > อน = หรน > หรณ = การนำไป 

“อุทาหรณ” หมายถึง ตัวอย่าง, สิ่งอ้างอิง, เรื่องที่นำมาแสดงเป็นตัวอย่าง

บาลี “อุทาหรณ” สันสกฤตก็เป็น “อุทาหรณ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“อุทาหรณ : (คำนาม) ‘อุทาหรณ์,’ ตัวอย่าง; เรื่องเหมาะ ( = วาทะอันสมเหตุสมผล); วิธีใช้หัวคิดหนึ่งในห้าอย่าง; คำกล่าว, คำแสดง; an example or illustration; an apposite argument; one of five modes of logical reasoning; a declaration, a saying.”

“อุทาหรณ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อุทาหรณ์” (การันต์ที่ ณ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุทาหรณ์ : (คำนาม) ตัวอย่างที่ยกขึ้นมาอ้างให้เห็น, สิ่งหรือเรื่องที่ยกขึ้นมาเทียบเคียงเป็นตัวอย่าง. (ป., ส.).”

นิทัศน + อุทาหรณ์ = นิทัศนอุทาหรณ์

คำว่า “นิทัศน์” มีเก็บไว้ในพจนานุกรมฯ

คำว่า “อุทาหรณ์” มีเก็บไว้ในพจนานุกรมฯ

คำว่า “นิทัศนอุทาหรณ์” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฯ แต่มีกล่าวถึงในคำนิยามคำว่า “นิทัศน์” ดังที่ยกมาแสดงไว้ข้างต้น

ขยายความ :

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อุทาหรณ” ว่า example, instance

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล example และ instance เป็นบาลีว่า –

(1) udāharaṇa อุทาหรณ (อุ-ทา-หะ-ระ-นะ) = การยกตัวอย่างมาแสดง

(2) nidassana นิทสฺสน (นิ-ทัด-สะ-นะ) = การแสดงให้เห็น

โปรดสังเกตว่า ภาษาอังกฤษ example, instance แปลเป็นภาษาบาลีว่า “อุทาหรณ” และ “นิทสฺสน” 

ตรงกับที่ภาษาไทยเอามาใช้ควบกันเป็น “นิทัศนอุทาหรณ์”

“นิทัศนอุทาหรณ์” จึงเข้าลักษณะคำซ้ำความ

อันที่จริงคำนี้ใช้แค่ “อุทาหรณ์” ก็ได้ความหมายเต็มที่แล้ว เช่น –

“เรื่องที่เกิดขึ้นนี้เป็นอุทาหรณ์เครื่องเตือนใจ …”

แต่บางคนรู้สึกว่าใช้ “อุทาหรณ์” คำเดียวดูจะจืด ๆ ไปหน่อย ถ้าได้เติม “นิทัศน” เข้าไปอีกคำหนึ่งเป็น “นิทัศนอุทาหรณ์” จะดูหรูหราขึ้น ทั้ง ๆ ที่ความหมายก็เท่าเดิมนั่นเอง

“นิทัศนอุทาหรณ์” มักใช้เป็นภาษาเขียน ไม่ค่อยได้ยินใช้เป็นภาษาพูด

…………..

ดูก่อนภราดา!

: อย่าหลงความหรูหราจนลืมสาระ

: อย่ามุ่งแต่จะเอาชนะจนลืมไปว่าจะชนะไปเพื่ออะไร

#บาลีวันละคำ (4,735)

30-5-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….