ปกรณ์พิเศษ (บาลีวันละคำ 4,772)

ปกรณ์พิเศษ

คัมภีร์พิเศษ

อ่านตามสะดวกว่า ปะ-กอน-พิ-เสด

ประกอบด้วยคำว่า ปกรณ์ + พิเศษ 

(๒) “ปกรณ์” 

เขียนแบบบาลีเป็น “ปกรณ” อ่านว่า ปะ-กะ-ระ-นะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ) แล้วแปลง น เป็น ณ 

: ป + กรฺ = ปกรฺ + ยุ > อน = ปกรน > ปกรณ แปลตามศัพท์ว่า “การทำทั่วไป” 

“ปกรณ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) การประกอบ, ข้อความในกฎหมายที่ยอมรับกัน (performance, undertaking paragraph of the law) 

(2) โอกาส (occasion)

(3) คำอธิบาย, การจัด, งานประพันธ์, หนังสือ, ปกรณ์ (exposition, arrangement, literary work, composition, book)

บาลี “ปกรณ” สันสกฤตเป็น “ปฺรกรณ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปฺรกรณ : (คำนาม) ‘ประกรณ์,’ บทนำ, เรื่องนำ; บริจเฉท; การต้อนรับด้วยความเคารพ; ประพฤติมากหรือดี; เรื่องซึ่งกวีผูกขึ้นเปนบทกลอน; an introduction, a prologue or prelude; a chapter; treating with respect; doing much or well; a poetical fiction.”

บาลี “ปกรณ” ในภาษาไทยใช้เป็น “ปกรณ์” อ่านว่า ปะ-กอน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ – 

“ปกรณ์ : (คำนาม) คัมภีร์, ตำรา, หนังสือ. (ป. ปกรณ; ส. ปฺรกรณ).”

(๒) “พิเศษ” 

บาลีเป็น “วิเสส” อ่านว่า วิ-เส-สะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + สิสฺ (ธาตุ = ทำให้วิเศษ, ทำให้แตกต่าง) + อ (อะ) ปัจจัย, แผลง อิ ที่ สิ เป็น เอ (สิส > เสส)

: วิ + สิสฺ = วิสิสฺ + อ = วิสิส > วิเสส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่ทำให้แตกต่างออกไป” 

“วิเสส” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ 

(1) ความดีเด่น, สิ่งบอกลักษณะ, การเลือกเป็นหรือเลือกปฏิบัติ (distinction, characteristic, discrimination) 

(2) ความสละสลวย, ความงดงาม, ความเลอเลิศ (elegance, splendour, excellence) 

(3) ความเด่น, คุณหรือประโยชน์พิเศษ, ความดีเด่น, ความเป็นเลิศ, สถานะวิสามัญ (distinction, peculiar merit or advantage, eminence, excellence, extraordinary state) 

(4) ความแตกต่าง, ความหลายหลาก (difference, variety) 

(5) ความคิดที่แน่นอน, การบรรลุ (specific idea, attainment) 

บาลี “วิเสส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “พิเศษ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ – 

“พิเศษ : (คำวิเศษณ์) นอกเหนือหรือแตกต่างไปจากปรกติธรรมดา (มักใช้ในทางดี) เช่น ในกรณีพิเศษ เขาเป็นคนมีความจำเลิศเป็นพิเศษ, ไม่ใช่ปรกติธรรมดาหรือประจำ เช่น อาจารย์พิเศษ, ที่แยกเป็นส่วนหนึ่งต่างหาก เช่น คนไข้พิเศษ นักศึกษาพิเศษ; ลำดับชั้นหรือขั้นของยศเป็นต้นที่สูงกว่าเอก เช่น ข้าราชการชั้นพิเศษ พระครูสัญญาบัตรชั้นพิเศษ. (ส. วิเศษ; ป. วิเสส).”

ปกรณ์ + พิเศษ ว่า ปกรณ์พิเศษ เป็นคำประสมแบบไทย แปลจากหน้าไปหลังว่า “คัมภีร์พิเศษ”

ขยายความ :

คำว่า “ปกรณ์พิเศษ” เป็นคำที่รู้กันในหมู่ผู้เรียนบาลี โดยใช้เรียกคัมภีร์ภาษาบาลีบางฉบับที่มีลักษณะพิเศษกว่าคัมภีร์ทั่วไป คือ ไม่ใช่พระไตรปิฎก แต่จะเป็นอรรถกถา หรือฎีกา อนุฎีกา ก็ไม่ใช่ มักเป็นคัมภีร์ที่อธิบายหลักธรรมกว้างขวาง อ้างถึงพระไตรปิฎก อรรถกถา ฎีกา อย่างกว้างขวางทั่วถึง เพราะมีลักษณะพิเศษเช่นนี้ จึงได้รับขนานนามว่า “ปกรณ์พิเศษ” 

คำว่า “ปกรณ์พิเศษ” บางแห่งสะกดคำแบบบาลีเป็น “ปกรณ์วิเสส”

วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี (อ่านเมื่อวันที่ 6 กรกฎาคม 2568 เวลา 20:30 น.) ที่คำว่า “ปกรณ์วิเสส” ขยายความไว้ดังนี้ –

…………..

ปกรณ์วิเสส : เป็นคัมภีร์หรือหนังสือที่พิเศษ หรือแตกต่างไปจากคัมภีร์ทางพุทธศาสนาทั้งหลายที่มีอยู่เดิม ที่ไม่ได้แต่งอธิบายธรรมะตามคัมภีร์ใดคัมภีร์หนึ่งโดยเฉพาะอย่างอรรถกถา ฎีกาและอนุฎีกา หรือโยชนา แต่เป็นคัมภีร์หรือหนังสือที่พระคันถรจนาจารย์ได้รจนาขึ้น เพื่อแสดงความคิดเห็นอันเป็นภูมิรู้หรือภูมิธรรมของท่าน โดยศึกษาค้นคว้าและรวบรวมจากคัมภีร์ต่าง ๆ

นอกจากนี้ ท่านผู้รจนายังกำหนดประเด็นหรือเนื้อหาได้ตามความประสงค์ของตนเอง โดยมีจุดประสงค์ต่าง ๆ กันไป เช่น เพื่อบันทึกคำสอนของพระพุทธเจ้าแบบโดยย่นย่อหรือรวบยอดให้ผู้ศึกษาสามารถจดจำได้ง่ายขึ้น, เพื่อสรรเสริญและชมเชยคุณพระรัตนตรัยในรูปของร้อยกรองภาษาบาลี, เพื่อเสนอหลักการและวิธีการในการอธิบายขยายความพระไตรปิฎก, แสดงความรู้เรื่องโลกและจักรวาล

…………..

คัมภีร์ที่ยอมรับกันว่าเป็น “ปกรณ์พิเศษ” ที่รู้กันเด่นชัดในหมู่นักเรียนบาลีของไทย เช่น คัมภีร์มิลินทปัญหา คัมภีร์วิสุทธิมรรค และ คัมภีร์มังคลัตถทีปนี เป็นต้น

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ต่อให้เป็นคัมภีร์พิเศษปานใด-ถ้าไม่ศึกษา

: ก็มีค่าไม่ต่างกับเศษคัมภีร์

#บาลีวันละคำ (4,772)

6-7-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….