พลานามัย (บาลีวันละคำ 4,881)

27 ธันวาคม 2025 suriyan bunthae

พลานามัย

จะเอาความแข็งแรงไปทำอะไร

อ่านว่า พะ-ลา-นา-ไม

แยกศัพท์เป็น พล + อนามัย

(๑) “พล”

บาลีอ่านว่า พะ-ละ รากศัพท์มาจาก พลฺ (ธาตุ = มีชีวิต, ระวัง, ครอบงำ) + อ (อะ) ปัจจัย

: พล + อ = พล (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เหตุอันทำให้มีชีวิตอยู่ได้” “ผู้เฝ้าระวัง” “ผู้ครอบงำศัตรู”

“พล” ใช้ในความหมาย 2 อย่างคือ –

(1) ความแข็งแรง, พลัง, อำนาจ (strength, power, force)

(2) กองทัพ, กองกำลังทหาร (an army, military force)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

…………..

พล, พล– : (คำนาม)

(๑) กำลัง, มักใช้ประกอบคำอื่น เช่น พระทศพล อันเป็นพระนามพระพุทธเจ้า หมายความว่า ทรงมีพระญาณอันเป็นกำลัง ๑๐ ประการ มี ฐานาฐานญาณ คือ ปรีชาหยั่งรู้ฐานะและสิ่งที่มิใช่ฐานะเป็นต้น (ป., ส.).

(๒) ทหาร เช่น กองพล ตรวจพล ยกพลขึ้นบก (ป., ส.).

(๓) สามัญ, ธรรมดา ๆ, พื้น ๆ, เช่น ของพล ๆ (ป., ส.).

(๔) ยศทหารและตำรวจสัญญาบัตร รองจากจอมพล (เดิมใช้ว่า นายพล). (ป., ส.).

…………..

คำที่เขียนว่า “พล” ในภาษาไทย :

– ถ้าใช้ตามลำพังอ่านว่า พน

– ถ้ามีคำอื่นมาสมาสข้างท้ายอ่านว่า พน-ละ- ก็มี อ่านว่า พะ-ละ- ก็มี

(๒) “อนามัย”

เขียนแบบบาลีเป็น “อนามย” อ่านว่า อะ-นา-มะ-ยะ ประสมขึ้นจากคำว่า น + อามย

(ก) “น” อ่านว่า นะ เป็นศัพท์จำพวกนิบาต แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not)

(ข) “อามย” อ่านว่า อา-มะ-ยะ รากศัพท์มาจาก –

(1) อมฺ (ธาตุ = เสียดแทง, เจ็บ) + อย ปัจจัย, ทีฆะ (ยืดเสียง) อะ ที่ อ-(มฺ) เป็น อา (อมฺ > อาม)

: อมฺ + อย = อมย > อามย แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่เสียดแทง” “อาการที่เจ็บปวด”

(2) อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่งขึ้น) + มิ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ มิ เป็น เอ แล้วแปลง เอ เป็น อย (มิ > เม > มย)

: อา + มิ = อามิ + ณ = อามิณ > อามิ > อาเม > อามย แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่เบียดเบียนร่างกายอย่างยิ่ง”

(3) อา (คำอุปสรรค = กลับความ) + มยฺ (ธาตุ = ไป) + อ (อะ) ปัจจัย

: อา + มยฺ = อามยฺ + อ = อามย แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่มาเบียดเบียน”

“อามย” หมายถึง ความเจ็บไข้, ความไม่สบาย, ความป่วยไข้, โรค, ความเจ็บไข้ได้ป่วย, อาพาธ, ความลำบาก (affliction, illness, misery)

น + อามย แปลง น เป็น อน ตามกฎการประสมของ น + กล่าวคือ :

๑ ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ แปลง น เป็น อ–

๒ ถ้าคำหลังขึ้นต้นด้วยสระ (อ อา อิ อี อุ อู เอ โอ) แปลง น เป็น อน–

ในที่นี้ “อามย” ขึ้นต้นด้วยสระ คือ อา– จึงต้องแปลง น เป็น อน

น + อามย = นามย > อนามย แปลว่า “ไม่มีความเจ็บไข้” หมายถึง ปราศจากโรคภัยไข้เจ็บ, ไม่เจ็บไข้ได้ป่วย, ไม่ทรุดโทรม, ไม่เสื่อมลง, มีสุขภาพดี, มีอนามัยดี (free from illness, not afflicted, not decaying, healthy, well)

“อนามย” ในภาษาไทยใช้เป็น “อนามัย”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อนามัย : (คำนาม) ความไม่มีโรค, สุขภาพ. (คำวิเศษณ์) เกี่ยวกับสุขภาพ, ถูกสุขลักษณะ, เช่น ข้าวอนามัย กรมอนามัย, (ภาษาปาก) สะอาดปราศจากสารพิษเจือปน เช่น ผักอนามัย. (ป., ส.).”

พล + อนามัย = พลานามัย แปลว่า “กำลังและความไม่มีโรค”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“พลานามัย : (คำนาม) ภาวะของร่างกายที่แข็งแรง และไม่เป็นโรค; วิชาว่าด้วยการรักษาสุขภาพของร่างกายและจิตใจ.”

แถม :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต มีคำว่า “พละ” แม้จะไม่เกี่ยวกับ “พลานามัย” แต่มีคำอธิบายขยายความที่น่ารู้ ขอยกมาเสนอเป็นอภินันทนาการดังนี้ –

…………..

พละ : กำลัง

1. พละ ๕ คือธรรมอันเป็นกำลัง ซึ่งทำให้เกิดความเข้มแข็งมั่นคง ดำรงอยู่ได้ในสัมปยุตตธรรมทั้งหลายอย่างไม่หวั่นไหว อันธรรมที่เป็นปฏิปักษ์จะเข้าครอบงำไม่ได้ เป็นเครื่องเกื้อหนุนแก่อริยมรรค จัดอยู่ในจำพวกโพธิปักขิยธรรม มี ๕ คือ ศรัทธา วิริยะ สติ สมาธิ ปัญญา;

2. พละ ๔ คือธรรมอันเป็นพลังทำให้ดำเนินชีวิตด้วยความมั่นใจ ไม่ต้องหวาดหวั่นกลัวภัยต่าง ๆ ได้แก่

๑. ปัญญาพละ กำลังปัญญา

๒. วิริยพละ กำลังความเพียร

๓. อนวัชชพละ กำลังคือการกระทำที่ไม่มีโทษ (กำลังความสุจริตและการทำแต่กรรมที่ดีงาม)

๔. สังคหพละ กำลังการสงเคราะห์ คือช่วยเหลือเกื้อกูลอยู่ร่วมกับผู้อื่นด้วยดี ทำตนให้เป็นประโยชน์แก่สังคม

3. พละ ๕ หรือ ขัตติยพละ ๕ ได้แก่กำลังของพระมหากษัตริย์ หรือกำลังที่ทำให้มีความพร้อมสำหรับความเป็นกษัตริย์ ๕ ประการ ดังแสดงในคัมภีร์ชาดก คือ

๑. พาหาพละ หรือ กายพละ กำลังแขนหรือกำลังกาย คือแข็งแรงสุขภาพดี สามารถในการใช้แขนใช้มือใช้อาวุธ มีอุปกรณ์พรั่งพร้อม

๒. โภคพละ กำลังโภคสมบัติ

๓. อมัจจพละ กำลังข้าราชการที่ปรึกษาและผู้บริหารที่สามารถ

๔. อภิชัจจพละ กำลังความมีชาติสูง ต้องด้วยความนิยมเชิดชูของมหาชน และได้รับการศึกษาอบรมมาดี

๕. ปัญญาพละ กำลังปัญญา ซึ่งเป็นข้อสำคัญที่สุด

…………..