สังสารสาคร (บาลีวันละคำ 4,802)
สังสารสาคร
จะเร่ร่อนลอยวนไปหนไหน
อ่านว่า สัง-สา-ระ-สา-คอน
ประกอบด้วยคำว่า สังสาร + สาคร
(๑) “สังสาร”
บาลีเป็น “สํสาร” (สัง-สา-ระ) รากศัพท์มาจาก สํ (พร้อมกัน) + สรฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, บรรลุ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ (ยืดเสียง) อะ ที่ ส-(รฺ) เป็น อา (สรฺ > สาร)
: สํ + สรฺ + ณ = สํสรณ > สํสร > สํสาร แปลตามศัพท์ว่า “การท่องเที่ยวไปจากที่นี้ๆ ด้วยอำนาจกรรมกิเลส” หมายถึง :
(1) การเดินทาง, การโยกย้าย (faring on, transmigration)
(2) การเคลื่อนไป, การหมุนเวียน (moving on, circulation)
“สํสาร” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สังสาร” แต่มักเพี้ยนเป็น “สงสาร” (สง-สาน)
พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต แปล “สงสาร” เป็นอังกฤษตามความหมายเดิมในบาลีไว้ดังนี้ –
สงสาร (Saŋsāra, Saŋsāracakka): lit. faring on; the Round of Rebirth; the Round of Existence; the Wheel of Rebirth; the Wheel of Life; the Life Process; Rebirth process; the Process of Birth and Death.
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 ไม่ไดเก็บคำว่า “สังสาร” แต่เก็บคำว่า “สงสาร” ไว้ บอกไว้ดังนี้ –
(1) สงสาร ๑, สงสาร– : (คำนาม) การเวียนว่ายตายเกิด, การเวียนตายเวียนเกิด; โลก. (ป., ส. สํสาร).
(2) สงสาร ๒ : (คำกริยา) รู้สึกเห็นใจในความเดือดร้อนหรือความทุกข์ของผู้อื่น, รู้สึกห่วงใยด้วยความเมตตากรุณา, เช่น เห็นเด็ก ๆ อดอยากก็รู้สึกสงสาร เห็นเขาประสบอัคคีภัยแล้วสงสาร.
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “สังสาระ” บอกไว้ดังนี้ –
…………..
สังสาระ, สงสาร : การเที่ยวเร่ร่อนไปในภพ คือภาวะแห่งชีวิต ที่ถูกพัดพาให้ประสบสุขทุกข์ ขึ้นลง เป็นไปต่าง ๆ ตามกระแสแห่งอวิชชา ตัณหา และอุปาทาน, การว่ายวนอยู่ในกระแสแห่งกิเลส กรรม และวิบาก, การเวียนว่ายตายเกิดอยู่ในโลกหรือในภพต่าง ๆ, ว่าโดยสภาวะ ก็คือ ความสืบทอดต่อเนื่องไปแห่งขันธ์ทั้งหลายนั่นเอง; นิยมพูดว่า สังสารวัฏ.
…………..
(๒) “สาคร”
บาลีอ่านว่า สา-คะ-ระ รากศัพท์มาจาก –
(1) ส (แทนศัพท์ว่า “ธน” = ทรัพย์) + อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ก เป็น ค
: ส + อา = สา + กรฺ = สากร + อ + = สากร > สาคร แปลตามศัพท์ว่า “บ่อเกิดแห่งทรัพย์ทั้งหลาย”
(2) สงฺค (จม) + รา (ธาตุ = ยึด, ถือเอา) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ลบ งฺ ที่ สงฺค แล้วทีฆะ อะ ที่ ส-(งฺค) เป็น อา (สงฺค > สค > สาค), “ลบสระหน้า” คือ อา ที่ รา (รา > ร)
: สงฺค + รา = สงฺครา + ณ = สงฺคราณ > สงฺครา > > สงฺคร > สคร > สาคร แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ยึดให้จมลง”
“สาคร” (ปุงลิงค์) หมายถึง มหาสมุทร, ทะเล, แม่น้ำ (the ocean, the sea, a river)
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “สาคร” ไว้ว่า –
(1) สาคร ๑ : (คำนาม) แม่น้ำ, ทะเล. (ป., ส.).
(2) สาคร ๒ : (คำนาม) ชื่อขันขนาดใหญ่ทำด้วยโลหะผสม ได้แก่ สัมฤทธิ์ ทองเหลือง ตัวขันเป็นทรงลูกมะนาวตัด ก้นขันมีเชิง ข้างขันทำเป็นรูปหน้าสิงโตปากคาบห่วงซึ่งใช้เป็นหูหิ้วข้างละหู ใช้บรรจุน้ำสำหรับทำน้ำมนต์ หรือสำหรับผู้มีบรรดาศักดิ์ใช้อาบ เรียกว่า ขันสาคร.
สํสาร + สาคร = สํสารสาคร (สัง-สา-ระ-สา-คะ-ระ) แปลตามศัพท์โดยโวหารว่า “ท้องทะเลแห่งการเวียนว่ายตายเกิด”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สํสารสาคร” ว่า the ocean of transmigration (มหาสมุทรคือสังสาระ)
ขยายความ :
“สํสารสาคร” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สังสารสาคร” (สัง-สา-ระ-สา-คอน) = ท้องทะเลแห่งการเวียนว่ายตายเกิด
ขยายความให้อลังการต่อไปว่า ชีวิตมนุษย์กิเลสไม่สิ้นสุดกระแสสาย ยังต้องเวียนเกิดเวียนตายเสมือนแหวกว่ายเวียนวน กระเสือกกระสนอยู่กลางกระแสสาคร
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถ้าไม่อยากตาย
: อย่าเกิด
#บาลีวันละคำ (4,802)
5-8-68
…………………………….
…………………………….
