รัฐสีมา (บาลีวันละคำ 4,827)
รัฐสีมา
แปลว่าเขตแดน
อ่านว่า รัด-ถะ-สี-มา
ประกอบด้วยคำว่า รัฐ + สีมา
(๑) รัฐ
บาลีเป็น “รฏฺฐ” อ่านว่า รัด-ถะ รากศัพท์มาจาก –
(1) รฐฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + ต ปัจจัย, แปลง ฐต (คือ ฐ ที่ รฐ + ต ปัจจัย)เป็น ฏฐ ( –ฐต > –ฏฺฐ)
: รฐฺ + ต = รฐต > รฏฺฐ แปลตามศัพท์ว่า “ดินแดนเป็นที่เป็นไปแห่งชาวเมือง”
(2) รชิ (ธาตุ = เจาะ, ทำลาย) + ต ปัจจัย, ลบสระท้ายธาตุ (รชิ > รช), แปลง ชต เป็น ฏฐ
: รชิ > รช + ต = รชต > รฏฺฐ แปลตามศัพท์ว่า “ดินแดนเป็นเหตุให้พระราชาทั้งหลายทำลายป้อมค่ายกัน” (ในการเข้ายื้อแย่งเพื่อยึดครองดินแดนของอีกฝ่ายหนึ่ง)
“รฏฺฐ” ความหมายที่เข้าใจกันก็คือ ดินแดน, อาณาจักร, ประเทศ, แผ่นดิน, บ้านเมือง
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “รฏฺฐ” ว่า reign, kingdom, empire; country, realm (รัฐ, อาณาจักร, จักรวรรดิ, ประเทศ, แผ่นดิน)
ในภาษาไทย ท่านให้ตัด ฏ ปฏัก ออก “รฏฺฐ” จึงเขียนเป็น “รัฐ” ถ้าอยู่ท้ายคำ อ่านว่า รัด (เคยมีนิยมพูดกันเป็น รัด-ถะ อยู่บ้าง) ถ้ามีคำอื่นมาสมาสข้างท้ายอ่านว่า รัด-ถะ- เช่นในคำว่า “รัฐบาล” อ่านว่า รัด-ถะ-บาน
“รัฐ” ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“รัฐ, รัฐ– : (คำนาม) แคว้น เช่น รัฐปาหัง, บ้านเมือง เช่น กฎหมายสูงสุดของรัฐ, ประเทศ เช่น รัฐวาติกัน. (ป. รฏฺฐ; ส. ราษฺฏฺร).”
(๒) สีมา
อ่านว่า สี-มา รากศัพท์มาจาก สี (ธาตุ = ผูก) + ม ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: สี + ม = สีม + อา = สีมา แปลตามศัพท์ว่า “ขอบเขตอันสงฆ์พร้อมเพรียงกันผูกไว้ด้วยการสวดกรรมวาจา” หมายถึง แดน, ขอบเขต, ตำบล (boundary, limit, parish)
บาลี “สีมา” สันสกฤตก็เป็น “สีมา”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“สีมา : (คำนาม) เขตต์; เกษตร์, นา; ตลิ่ง, ฝั่ง, ฟาก; สัตยศีลตาหรือความซื่อตรง; ต้นคอ; อัณฑโกศ, พวงอัณฑะ; boundary or limit; a field; a bank or shore; rectitude or uprightness; the nape of the neck; the scrotum.”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สีมา : (คำนาม) เขต, แดน; เครื่องหมายบอกเขตโบสถ์ มักทำด้วยแผ่นหินหรือหลักหินเป็นต้น เรียกว่า ใบพัทธสีมา, ใบสีมา หรือ ใบเสมา ก็ว่า. (ป., ส.).”
และที่คำว่า “เสมา” บอกไว้ว่า –
“เสมา ๑ : (คำนาม) สีมา, เครื่องหมายบอกเขตโบสถ์; เรียกสิ่งที่มีลักษณะคล้ายใบสีมาที่เรียงกันอยู่บนกำแพงอย่างกำแพงเมืองว่า ใบเสมา; เครื่องประดับหรือเครื่องรางสำหรับห้อยคอ มีรูปร่างอย่างใบเสมา. (ป., ส. สีมา).”
รฏฺฐ + สีมา = รฏฺฐสีมา (รัด-ถะ-สี-มา) แปลตามศัพท์ว่า “เขตแห่งแว่นแคว้น” แปลตรงตัวว่า “เขตแดน”
“รฏฺฐสีมา” ใช้ในภาษาไทยเป็น “รัฐสีมา” คำนี้ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554
ขยายความ :
“รัฐสีมา” หมายถึง เส้นแบ่งเขตแดน คือรอยต่อระหว่างดินแดนของรัฐหนึ่งกับดินแดนของอีกรัฐหนึ่ง
คำว่า “รัฐ” ในที่นี้ อาจหมายถึงประเทศหนึ่งก็ได้ หมายถึงแต่ละรัฐที่รวมกันเป็นประเทศก็ได้
คำที่มีความหมายใกล้เคียงกับ “เขตแดน” คือ “ชายแดน”
ชายแดนไม่ใช่เขตแดน แต่เป็นดินแดนส่วนที่ห่างจากเมืองหลวงหรือตัวเมืองออกไป อยู่ใกล้กับเขตแดน
“ชายแดน” ตรงกับคำบาลีว่า “ปจฺจนฺต” (ปัด-จัน-ตะ) คำเต็มว่า “ปจฺจนฺตชนปท” (ปัด-จัน-ตะ-ชะ-นะ-ปะ-ทะ) หรือ “ปจฺจนฺตปฺปเทส” (ปัด-จัน-ตับ-ปะ-เท-สะ)
“ปจฺจนฺตชนปท” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปัจจันตชนบท”
“ปจฺจนฺตปฺปเทส” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ปัจจันตประเทศ”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –
(1) ปัจจันตชนบท : (คำนาม) ตำบลปลายเขตแดน.
(2) ปัจจันตประเทศ : (คำนาม) ประเทศปลายเขตแดน, ในวินัยหมายถึงที่อยู่นอกออกไปจากมัชฌิมประเทศ. (ป.).
…………..
ดูก่อนภราดา!
: เพื่อนบ้านเป็นอันธพาล รำคาญใจ
: ตัวเองเป็นอันธพาล รำคาญใคร?
#บาลีวันละคำ (4,827)
30-8-68
…………………………….
…………………………….
