อาจารวิบัติ (บาลีวันละคำ 4,830)

อาจารวิบัติ

เสียมารยาท

อ่านว่า อา-จา-ระ-วิ-บัด

ประกอบด้วยคำว่า อาจาร + วิบัติ

(๑) “อาจาร”

บาลีอ่านว่า อา-จา-ระ รากศัพท์มาจาก อา (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ยิ่ง) + จรฺ (ธาตุ = ประพฤติ; ศึกษา) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, “ทีฆะต้นธาตุ” คือ อะ ที่ จ-(รฺ) เป็น อา (จรฺ > จาร)

: อา + จรฺ = อาจรฺ + ณ = อาจรฺณ > อาจรฺ > อาจารฺ แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ประพฤติอย่างยิ่ง” “อาการที่ศึกษาอย่างทั่วถึง” (คือเอาใจใส่ให้ความสำคัญต่อเรื่องนั้นๆ) หมายถึง อาจาระ, ความประพฤติ, การปฏิบัติ, ความประพฤติชอบ, กิริยามารยาทที่ดี (way of behaving, conduct, practice, right conduct, good manners)

บาลี “อาจารฺ” สันสกฤตก็เป็น “อาจารฺ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“อาจาร : (คำนาม) ระเบียบมรรยาท (กฤติกาแห่งมรรยาท); วินัยบัญญัติ; วินัย; ขนบธรรมเนียม; กริยาประพันธ์; rule of conduct; ordinance; precept; custom or usage; practice.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

“อาจาร, อาจาร– : (คำนาม) ความประพฤติ, ความประพฤติดี; จรรยา, มรรยาท; ธรรมเนียม, แบบแผน, หลัก. (ป., ส.).”

(๒) “วิบัติ” 

บาลีเป็น “วิปตฺติ” อ่านว่า วิ-ปัด-ติ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, ต่างๆ กัน) + ปทฺ (ธาตุ = ไป, ถึง) + ติ ปัจจัย, ลบ ท ที่สุดธาตุ (ปทฺ > ป), ซ้อน ต ระหว่างธาตุกับปัจจัย (ปท > ป + ตฺ + ติ)

: วิ + ปทฺ = วิปทฺ + ตฺ + ติ = วิปทตฺติ > วิปตฺติ แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่ถึงความแปลกไป” (คือเคยอยู่ในสภาพปกติกลายเป็นแปลกไปจากปกติ) หมายถึง สถานะที่ผิด, การแสดงออกที่ผิด, ความไม่สำเร็จ, ความวิบัติ, ความเคราะห์ร้าย (wrong state, false manifestation, failure, misfortune)

“วิปตฺติ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “วิบัติ” และแผลง ว เป็น พ เป็น “พิบัติ” 

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วิบัติ : (คำนาม) พิบัติ, ความฉิบหาย, ความหายนะ, ความเป็นอัปมงคล, เช่น ทรัพย์สมบัติวิบัติ; ความเคลื่อนคลาด, ความผิด, เช่น อักขรวิบัติ. (คำกริยา) ฉิบหาย เช่น ขอจงวิบัติทันตาเห็น. (ป., ส. วิปตฺติ).”

อาจาร + วิปตฺติ = อาจารวิปตฺติ (อา-จา-ระ-วิ-ปัด-ติ) แปลตามศัพท์ว่า “ความผิดเพี้ยนแห่งความประพฤติ” 

“อาจารวิปตฺติ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อาจารวิบัติ” (อา-จา-ระ-วิ-บัด) คำนี้ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

ขยายความ :

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ขยายความคำว่า “อาจารวิบัติ” ไว้ดังนี้ –

…………..

อาจารวิบัติ : เสียอาจาระ, เสียจรรยา, มรรยาทเสียหาย, ประพฤติย่อหย่อนรุ่มร่าม มักต้องอาบัติเล็กน้อยตั้งแต่ถุลลัจจัยลงมาถึงทุพภาสิต (ข้อ ๒ ในวิบัติ ๔)

…………..

ขอยกพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [175] ซึ่งมี “อาจารวิบัติ” รวมอยู่ด้วย มาเสนอไว้ในที่นี้ เพื่อให้เข้าใจกว้างขวางยิ่งขึ้น ดังนี้ –

…………..

วิบัติ 4 (ความผิดพลาด, ความเคลื่อนคลาด, ความเสียหาย, ความบกพร่อง, ความใช้การไม่ได้ — Vipatti: failure; falling away)

1. ศีลวิบัติ (วิบัติแห่งศีล, เสียศีล, สำหรับพระภิกษุ คือ ต้องอาบัติปาราชิก หรือ สังฆาทิเสส — Sīla-vipatti: falling away from moral habit; failure in morality)

2. อาจารวิบัติ (วิบัติแห่งอาจาระ, เสียความประพฤติ จรรยามรรยาทไม่ดี, สำหรับพระภิกษุ คือ ต้องลหุกาบัติ ตั้งแต่ถุลลัจจัย ถึง ทุพภาสิต — Ācāra-vipatti: falling away from good behaviour; failure in conduct)

3. ทิฏฐิวิบัติ (วิบัติแห่งทิฏฐิ, ความเห็นคลาดเคลื่อน ผิดธรรมผิดวินัย — Diṭṭhi-vipatti: falling away from right view; failure in views)

4. อาชีววิบัติ (วิบัติแห่งอาชีวะ, ประกอบมิจฉาชีพ หาเลี้ยงชีพในทางที่ผิด — Ājīva-vipatti: falling away from right mode of livelihood; failure in livelihood)

แถม :

ขอยกข้อความในหนังสือวัยมุข เล่ม 2 พระนิพนธ์สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ซึ่งกล่าวถึง “อาจารวิบัติ” มาเสนอไว้ในที่นี้ เพื่อเป็นการศึกษาให้เข้าใจความหมายของ “อาจารวิบัติ” กว้างขวางยิ่งขึ้น

อนึ่ง ข้อความที่ยกมานี้เป็นภาษาไทยสำนวนเก่า พึงอ่านด้วยความพินิจพิเคราะห์เป็นพิเศษ

คำว่า “บทว่า ถึงพร้อมด้วยมารยาทและที่เที่ยว” มาจากคำบาลีว่า “อาจารโคจรสมฺปนฺโน” 

มารยาท = อาจาร 

ที่เที่ยว = โคจร 

…………..

… ข้าพเจ้าเข้าใจว่า บทว่า ถึงพร้อมด้วยมารยาทและที่เที่ยวนั้น หมายเอาความประพฤติและการเที่ยวที่ไม่จัดว่าเป็นอาบัติ แต่ไม่สมควรแก่ผู้ตั้งอยู่ในสังวร เป็นทางรังเกียจของผู้ได้เห็นได้ยิน ดังจะแสดงเป็นอุทาหรณ์ 

ต่างว่าภิกษุเพ่งรโหนิสัชชะ ยืนในที่กำบังกับมาตุคาม จะปรับเป็นปาจิตติยะเพราะรโหนิสัชชะก็ไม่ได้ แต่จะว่าไม่เป็นการเสียหายอะไรก็ไม่ได้เหมือนกัน เช่นนี้ข้าพเจ้าเข้าใจว่าเป็น “อาจารวิปนฺโน” เสียมารยาท เป็นกัณหปักข์คือตรงข้ามข้างไม่ดีของบทว่า “อาจารสมฺปนฺโน” ถึงพร้อมด้วยอาจาระในบาลีสีลนิทเทสนั้น. 

อีกอย่างหนึ่ง ภิกษุแม้ไม่หวังจะดื่มสุรา เข้าไปหาคนหนึ่งในโรงสุรา เช่นนี้ก็น่าเกลียดอยู่ ไม่สมควรแก่ผู้เว้นสุรา เป็น “โคจรวิปนฺโน” เสียในที่เที่ยว เป็นกัณหปักข์ของบทว่า “โคจรสมฺปนฺโน” ถึงพร้อมด้วยที่เที่ยว. 

ภิกษุมีอัธยาศัยสะเพร่า พิจารณาไม่รอบคอบ แต่ไม่ถึงเป็นอลัชชี แลเห็นสั้น อะไรไม่เป็นอาบัติแล้วเห็นใช้ได้ จึงหาทางหลีกเลี่ยงเพื่อจะทำด้วยไม่ต้องอาบัติ จนมีข้อความแนะนำเขียนลงในปกรณ์ทั้งหลายว่า ทำอย่างนั้นเป็นอาบัติ ทำอย่างนี้ใช้ได้ ความประพฤติอันเสีย แต่ปรับอาบัติไม่ได้ ข้าพเจ้าเห็นว่าควรจัดเข้าในอาจารวิบัติด้วย …

ที่มา: วินัยมุข เล่ม 2 หน้า 174-175

…………..

ดูก่อนภราดา!

: มารยาทเสีย ยังพอสอน

: สันดานเสีย เกินสอน

#บาลีวันละคำ (4,830)

2-9-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….