เพศสภาพ (บาลีวันละคำ 4,832)

เพศสภาพ

เพศอะไร?

อ่านว่า เพด-สะ-พาบ

ประกอบด้วยคำว่า เพศ + สภาพ 

(๑) “เพศ”

บาลีเป็น “เวส” อ่านว่า เว-สะ รากศัพท์มาจาก –

(1) วิสฺ (ธาตุ = ชอบใจ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ วิสฺ เป็น เอ (วิสฺ > เวส)

: วิสฺ + ณ = วิสณ > วิส > เวส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่น่าชอบใจ”

(2) วิสิ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ วิ-(สิ) เป็น เอ (วิสิ > เวสิ), ลบสระที่สุดธาตุ (วิสิ > วิส)

: วิสิ + ณ = วิสิณ > วิสิ > วิส > เวส แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่เบียดเบียน” (คือทำให้อึดอัด)

“เวส” หมายถึง เครื่องแต่งตัว, เสื้อผ้า; การปลอมตัว, รูปร่าง [ที่ปลอมขึ้น] (dress, apparel; disguise, [assumed] appearance)

“เวส” ที่แปลตามศัพท์ว่า “ภาวะที่เบียดเบียน” และขยายความว่า “คือทำให้อึดอัด” ก็คือที่หมายถึงการปลอมตัวนี่เอง

“เวส” ในภาษาไทยแผลง ว เป็น พ และ ส เป็น ศ จึงเป็น “เพศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เพศ : (คำนาม) รูปที่แสดงให้รู้ว่าหญิงหรือชาย; (คำที่ใช้ไวยากรณ์) ประเภทคําในบาลีและสันสกฤตเป็นต้น, ตรงกับ ลิงค์ หรือ ลึงค์; เครื่องแต่งกาย; การประพฤติปฏิบัติตน เช่น สมณเพศ. (ป. เวส; ส. เวษ).”

โปรดสังเกตว่า คำนี้บาลีเป็น “เวส” ส เสือ สันสกฤตเป็น “เวษ” ษ ฤๅษี แต่ภาษาไทยเขียน “เพศ” ศ ศาลา

(๒) “สภาพ”

บาลีเป็น “สภาว” อ่านว่า สะ-พา-วะ รากศัพท์มาจาก ส + ภาว

(ก) “ส” (สะ) :

(1) มีความหมายเท่ากับ “อตฺต” แปลว่า “ตน” 

(2) ตัดมาจากคำว่า “สนฺต” หรือ “สํวิชฺชมาน” แปลว่า “มีอยู่”

(3) ตัดมาจากคำว่า “สยํ” แปลว่า “เอง”

(ข) “ภาว” (พา-วะ) รากศัพท์มาจาก ภู (ธาตุ = มี, เป็น) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อู ที่ ภู เป็น โอ แล้วแปลง โอ เป็น อาว (ภู > โภ > ภาว)

: ภู + ณ = ภูณ > ภู > โภ > ภาว แปลตามศัพท์ว่า “ความมี” “ความเป็น” “สิ่งที่เป็นอย่างนั้นเอง” “สิ่งที่มีอยู่ในจิต” 

“ภาว” (ปุงลิงค์) หมายถึง ความมี, ความเป็น, ภาวะ, ธรรมชาติ (being, becoming, condition, nature) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ภาว-, ภาวะ : (คำนาม) ความมี, ความเป็น, ความปรากฏ, เช่น ภาวะน้ำท่วม ภาวะเศรษฐกิจตกต่ำ. (ป., ส.).”

ส + ภาว = สภาว (สะ-พา-วะ) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ภาวะของตน” (2) “ภาวะอันมีพร้อมอยู่” (3) “ภาวะที่เป็นเอง”

“สภาว” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) สถานะ [ของจิต], ธรรมชาติ, สภาพ, สภาวะ (state [of mind], nature, condition) 

(2) ลักษณะ, อุปนิสัย, ความประพฤติ (character, disposition, behaviour) 

(3) สัจจะ, ความจริง, ความสุจริต (truth, reality, sincerity)

บาลี “สภาว” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สภาพ” (สะ-พาบ) พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สภาพ : (คำนาม) ความเป็นเองตามธรรมดาหรือตามธรรมชาติ เช่น สภาพความเป็นอยู่ สภาพดินฟ้าอากาศ, ลักษณะในตัวเอง; ภาวะ, ธรรมชาติ. (ป. สภาว; ส. สฺวภาว).”

เพศ + สภาพ = เพศสภาพ (เพด-สะ-พาบ) แปลตามศัพท์ว่า “สภาพของเพศ” 

ขยายความ :

“เพศสภาพ” เป็นศัพท์ที่บัญญัติขึ้นใหม่ ขณะที่เขียนบาลีวันละคำนี้ยังไม่ได้ศึกษาตรวจสอบว่าสำนักไหนหรือท่านผู้ใดเป็นผู้คิดบัญญัติคำนี้ขึ้นมา และมีเจตนาจะให้มีความหมายเช่นไร

วิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี ที่คำว่า “สถานะเพศ” (อ่านเมื่อวันที่ 4 กันยายน 2568 เวลา 20:30 น.) อ้างถึงคำว่า “เพศสภาพ” อธิบายไว้ดังนี้ –

…………..

สถานะเพศ : (อังกฤษ: gender) หรือ เพศสภาพ คือลักษณะต่าง ๆ ที่บ่งบอกความเป็นชาย (masculinity) และความเป็นหญิง (femininity) ซึ่งอาจหมายถึง เพศทางชีววิทยา (เช่น เพศชาย เพศหญิง เพศกำกวม) โครงสร้างทางสังคมที่อาศัยความเป็นเพศ (เช่น บทบาทประจำเพศ และบทบาททางสังคมด้านอื่น ๆ) หรือ อัตลักษณ์ทางเพศ (หรือ เพศเอกลักษณ์, gender identity) แล้วแต่บริบท ผู้ที่ไม่มองว่าตนเองเป็นเพศชายหรือเพศหญิงมักเรียกรวม ๆ ว่าเป็นเพศทางเลือก มีคำเรียกหลายอย่าง เช่น non-binary, genderqueer บางวัฒนธรรมจะมีบทบาทโดยเฉพาะของเพศที่สาม เช่น กลุ่มฮิจรา ในเอเชียใต้ เป็นต้น

องค์การอนามัยโลก ให้ความหมายของสถานะเพศ เอาไว้ว่า “คุณลักษณะของผู้หญิงและผู้ชายในบทบาทประกอบสร้างทางสังคม พฤติกรรม กิจกรรมและคุณลักษณะที่ให้สังคมพิจารณาว่าเป็นผู้ชายหรือผู้หญิง” ในขณะที่คำว่า เพศ (Sex) มีความหมายในลักษณะทางชีววิทยาของบุคคล ที่แบ่งเป็นเพศหญิง และเพศชาย

เพศภาวะมิใช่เป็นเพียงการแบ่งเพศชาย เพศหญิง ทางกายวิภาคและสรีรวิทยาเพียงอย่างเดียว แต่รวมถึงการถูกกำหนดโดยสังคมและวัฒนธรรมที่กำหนดความเป็นหญิง-ชาย ความความสัมพันธ์ระหว่างบทบาทหญิงชาย ลักษณะเฉพาะประจำเพศ (gender stereotype) และความเป็นตัวตนของหญิงชายที่เปลี่ยนแปลงไปตามเวลา

ส่วนภาษาไทย อาจมีคนแปลความหมายของคำว่า gender ว่า “เพศภาวะ” “เพศสภาวะ” “ความเป็นหญิงชาย” “บทบาทหญิงชาย” “มิติหญิงชาย” หรือ “เพศทางสังคม”

…………..

ท่านผู้ใดรู้เข้าใจความหมายที่ชัดเจนแน่นอนของคำว่า “เพศสภาพ” ถ้าจะกรุณานำความรู้นั้นมาร่วมบูรณาการเพื่อเป็นองค์ความรู้ร่วมกัน ก็จะเป็นพระคุณอย่างยิ่ง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ถ้าปฏิบัติธรรมได้ถูกต้องตามกรอบขอบเขต

: การบรรลุธรรมก็ไม่จำกัดเพศของผู้ปฏิบัติธรรม

#บาลีวันละคำ (4,832)

4-9-68

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….