อธิปไตย (บาลีวันละคำ 4,849)
อธิปไตย
ไม่ใช่หญ้าปากคอก
อ่านว่า อะ-ทิ-ปะ-ไต ก็ได้
อ่านว่า อะ-ทิบ-ปะ-ไต ก็ได้
(ตามพจนานุกรมฯ)
“อธิปไตย” บาลีเป็น “อาธิปเตยฺย” อ่านว่า อา-ทิ-ปะ-เตย-ยะ รากศัพท์มาจาก อธิปติ + ณฺย ปัจจัย
(๑) “อธิปติ” อ่านว่า อะ-ทิ-ปะ-ติ รากศัพท์มาจาก อธิ + ปติ
(ก) “อธิ” (อะ-ทิ) เป็นคำอุปสรรค นักเรียนบาลีแปลกันว่า ยิ่ง, ใหญ่, ทับ
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แสดงความหมายไว้ว่า –
(1) บอกทิศทาง, จุดหมาย = จนถึง, เหนือ, ไปยัง, บน (up to, over, toward, to, on)
(2) บอกสถานที่ = บนยอด, ข้างบน, เหนือ, บน (on top of, above, over)
(ข) “ปติ” (ปะ-ติ) รากศัพท์มาจาก –
(1) ปา (ธาตุ = รักษา, ดูแล) + ติ ปัจจัย, รัสสะ อา ที่ ปา เป็น อะ (ปา > ป)
: ปา + ติ = ปาติ > ปติ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รักษา”
(2) ปตฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อิ ปัจจัย
: ปตฺ + อิ = ปติ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ดำเนินไปข้างหน้า”
“ปติ” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายว่า –
(1) พ่อบ้าน, นาย, เจ้าของ, ผู้นำ (lord, master, owner, leader)
(2) สามี (husband)
อธิ + ปติ = อธิปติ แปลตามศัพท์ว่า “เจ้านายผู้เป็นใหญ่”
อีกนัยหนึ่ง “อธิปติ” รากศัพท์มาจาก อธิ (คำอุปสรรค = ยิ่ง, ใหญ่, ทับ) + ปา (ธาตุ = รักษา, ปกครอง) + ติ ปัจจัย, รัสสะ อา ที่ ปา เป็น อะ (ปา > ป)
: อธิ + ปา = อธิปา + ติ = อธิปาติ > อธิปติ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ปกครองใหญ่”
“อธิปติ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –
(1) ผู้ปกครอง, เจ้าใหญ่ (ruler, master)
(2) ครอบครอง, ปกครอง, มีอำนาจเหนือ; อยู่ใต้อำนาจ หรือปกครองโดย- (ruling over, governing, predominant; ruled or governed by)
“อธิปติ” ในภาษาไทยใช้เป็น “อธิบดี” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อธิบดี : (คำนาม) ผู้เป็นใหญ่, ผู้ปกครอง, หัวหน้า, เช่น อธิบดีสงฆ์ อธิบดีผู้พิพากษา; ตำแหน่งหัวหน้ากรมในราชการ. (คำวิเศษณ์) มีความเจริญสวัสดิมงคล ทางโหราศาสตร์นิยมให้ประกอบการมงคลต่าง ๆ ในวัน ยาม ฤกษ์ ราศี และดิถีที่เป็นอธิบดี ทั้งนี้ตลอดปีนั้น ๆ, ตรงข้ามกับโลกาวินาศ. (ป., ส. อธิปติ).”
(๒) อธิปติ + ณฺย ปัจจัย, ทีฆะ อะ ที่ อ-(ธิ) เป็น อา (อธิ > อาธิ), ลบ ณฺ ที่ ณฺย ปัจจัย, ซ้อน ยฺ ระหว่างศัพท์กับปัจจัย (-ปติ + ยฺ + ณฺย), แปลง อิ ที่ (ป)-ติ เป็น เอ (-ปติ > –ปเต)
: อธิปติ + ณฺย = อธิปติณฺย > อาธิปติณฺย > อาธิปติย > อาธิปติยฺย > อาธิปเตยฺย (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ความเป็นผู้เป็นใหญ่ยิ่ง” หมายถึง อำนาจอธิปไตย, ความเป็นใหญ่, ความเป็นเอกราช, อำนาจ (supreme rule, lordship, sovereignty, power)
“อาธิปเตยฺย” ในภาษาไทยใช้เป็น “อธิปไตย”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อธิปไตย : (คำนาม) อำนาจสูงสุดของรัฐที่จะใช้บังคับบัญชาภายในอาณาเขตของตน. (ป. อธิปเตยฺย ว่า ความเป็นใหญ่ยิ่ง). (อ. sovereignty).”
พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล sovereignty เป็นบาลีว่า –
(1) ekarajja – เอกรชฺช (เอ-กะ-รัด-ชะ) = ความเป็นเจ้าแต่เพียงผู้เดียว เป็นคำเดียวกับที่เราใช้ว่า -เป็น “เอกราช”
(2) issariyādhipacca – อิสฺสริยาธิปจฺจ (อิด-สะ-ริ-ยา-ทิ-ปัด-จะ) = ความยิ่งใหญ่ด้วยเสรีภาพ คือทำอะไรก็ได้ ไม่ต้องกลัวใคร
ขยายความ :
“อธิปไตย” 3 อย่าง มีมาในคัมภีร์อังคุตรนิกาย พระไตรปิฎกเล่ม 20 ข้อ 479 พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต นำมาแสดงไว้ในข้อ [125] ดังนี้ –
…………..
อธิปไตย 3 (ความเป็นใหญ่, ภาวะที่ถือเอาเป็นใหญ่ — Adhipateyya: dominant influence; supremacy)
1. อัตตาธิปไตย (ความมีตนเป็นใหญ่, ถือตนเป็นใหญ่, กระทำการด้วยปรารภตนเป็นประมาณ — Attādhipateyya: supremacy of self; self-dependence)
2. โลกาธิปไตย (ความมีโลกเป็นใหญ่, ถือโลกเป็นใหญ่, กระทำการด้วยปรารภนิยมของโลกเป็นประมาณ — Lokādhipateyya: supremacy of the world or public opinion)
3. ธัมมาธิปไตย (ความมีธรรมเป็นใหญ่, ถือธรรมเป็นใหญ่, กระทำการด้วยปรารภความถูกต้อง เป็นจริง สมควรตามธรรม เป็นประมาณ — Dhammādhipateyya: supremacy of the Dhamma or righteousness; rule of the Dhamma; rule of the true law)
ผู้เป็นอัตตาธิปก พึงใช้สติให้มาก; ผู้เป็นโลกาธิปก พึงมีปัญญาครองตน และรู้พินิจ; ผู้เป็นธรรมาธิปก พึงประพฤติให้ถูกหลักธรรม; ผู้เป็นหัวหน้าหมู่เป็นนักปกครอง พึงถือธรรมาธิปไตย.
…………..
ถ้าเอาแต่ชื่อ “อธิปไตย” มาเทียบกับรูปแบบการปกครองในปัจจุบัน –
อัตตาธิปไตย พอเทียบได้กับระบอบเผด็จการ
โลกาธิปไตย พอเทียบได้กับระบอบประชาธิปไตย
ธัมมาธิปไตย พอเทียบได้กับระบบที่เรียกกันว่า ธรรมาภิบาล
ส่วนเนื้อหาสาระข้างในจะตรงกันหรือต่างกันเป็นประการใด พึงศึกษาจากพระไตรปิฎกนั้นเทอญ
…………..
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ใจครองธรรม ความสุขล้ำก็ครองโลก
: ใจขาดธรรม ความระยำก็ครองโลก
………………………..
บาลีวันละคำเขียนคำที่ลงท้ายว่า “-อธิปไตย” มาแล้วหลายคำ แต่คำว่า “อธิปไตย” เดี่ยว ๆ ยังไม่ได้เขียน
กราบขอบพระคุณพระคุณท่าน พระมหาสุนันท์ สุนนฺโท รุจิเวทย์ ที่กรุณาเสนอแนะ
………………………..
#บาลีวันละคำ (4,849)
21-9-68
…………………………….
…………………………….
