ปลีกวิเวก (บาลีวันละคำ 4,867)

ปลีกวิเวก

บาลีว่าอย่างไร

อ่านว่า ปฺลีก-วิ-เวก

ประกอบด้วยคำว่า ปลีก + วิเวก

(๑) “ปลีก” 

เป็นคำไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“ปลีก : (คำกริยา) แยกหรือหลีกออกจากหมู่จากพวกไป, ย่อยออกไปจากส่วนใหญ่ เช่น ขายปลีก เงินปลีก.”

(๒) “วิเวก” 

บาลีอ่านว่า วิ-เว-กะ รากศัพท์มาจาก วิ (คำอุปสรรค = วิเศษ, พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + วิจฺ (ธาตุ = สงัด) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ วิ-(จฺ) เป็น เอ (วิจฺ > เวจ), แปลง จฺ เป็น ก 

: วิ + วิจฺ = วิวิจฺ + ณ = วิวิจณ > วิวิจ > วิเวจ > วิเวก (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ความสงัดอย่างวิเศษ” หมายถึง ความวิเวก, ความโดดเดี่ยว, การแยกออก, การอยู่โดดเดี่ยว; ความเดียวดายทางจิต, จิตที่อยู่ในอาการพินิจพิเคราะห์ (detachment, loneliness, separation, seclusion; singleness of heart, discrimination of thought)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า – 

“วิเวก : (คำวิเศษณ์) เงียบสงัดทำให้รู้สึกเปล่าเปลี่ยวใจ, เงียบสงัดทำให้รู้สึกวังเวงใจ, เช่น อยู่ในวิเวก รู้สึกวิเวกวังเวงใจ. (ป.).”

น่าสังเกตว่า ความหมายของ “วิเวก” ในภาษาไทยตามนิยามของพจนานุกรมฯ ที่ว่า “รู้สึกเปล่าเปลี่ยวใจ” และ “รู้สึกวังเวงใจ” ให้อารมณ์เอียงไปในทางลบ

ลองพิจารณาความหมายของคำว่า “เปล่าเปลี่ยว” และ “วังเวง” ตามที่พจนานุกรมฯ บอกไว้ ดังนี้ –

(1) เปล่าเปลี่ยว : (คำวิเศษณ์) อ้างว้าง, ว้าเหว่.

(2) วังเวง : (คำกริยา) ลักษณะบรรยากาศที่สงบเยือกเย็นทำให้เกิดความรู้สึกอ้างว้าง ว้าเหว่ เปล่าเปลี่ยวใจ เช่น เข้าไปในบ้านร้างรู้สึกวังเวง.

…………..

“วิเวก” ในทางธรรมมีความหมายเน้นหนักที่ความสงบ สงัด เป็นอาการที่จิตอยู่ในสมาธิ ไม่มีอารมณ์ใด ๆ มารบกวนให้สับสนวุ่นวาย

ปลีก + วิเวก = ปลีกวิเวก เป็นคำประสบแบบไทย แปลจากหน้าไปหลังว่า ปลีกตัวไปหาความสงบ 

“ปลีกวิเวก” อาจทำได้ด้วยการเอาตัวออกจากสิ่งแวดล้อมที่วุ่นวายไปอยู่ตามลำพังในที่สงบสงัด หรือด้วยการควบคุมจิตใจให้อยู่ในอาการสงบไม่ฟุ้งซ่านแม้ว่าตัวจะอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่วุ่นวาย

“ปลีกวิเวก” ถ้าใช้เป็นสำนวน หมายถึง ไม่สนใจใคร ไม่ร่วมกิจกรรมกับใคร ทำสิ่งที่พอใจอยู่ตามลำพัง

คำว่า “ปลีกวิเวก” ยังไม่ได้เก็บไว้ในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 

คำว่า “ปลีกวิเวก” ถ้าใช้คำบาลี ควรจะตรงกับคำว่า “วิเวกวิหารี” (วิ-เว-กะ-วิ-หา-รี) แปลว่า อยู่ในที่สงบสงัดเป็นปกติ และอีกคำหนึ่งคือ “วิเวกาภิรต” (วิ-เว-กา-พิ-ระ-ตะ) ใช้ในภาษาไทยเป็น “วิเวกาภิรัต” (วิ-เว-กา-พิ-รัด) แปลว่า ยินดีอย่างยิ่งอยู่ในความสงบสงัด, ชอบที่จะอยู่อย่างสงบ

ขยายความ :

“วิเวก” เป็นธรรมะหมวดหนึ่งในพระพุทธศาสนา ขอนำข้อความจากพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ข้อ [109] ว่าด้วย “วิเวก 3” มาแสดงไว้ในที่นี้เพื่อเจริญปัญญา ดังนี้ –

…………..

วิเวก 3 (ความสงัด, ความปลีกออก — Viveka: seclusion)

1. กายวิเวก (ความสงัดกาย ได้แก่อยู่ในที่สงัดก็ดี ดำรงอิริยาบถและเที่ยวไปผู้เดียวก็ดี — Kāya-viveka: bodily seclusion i.e. solitude)

2. จิตตวิเวก (ความสงัดใจ ได้แก่ทำจิตให้สงบผ่องใส สงัดจากนิวรณ์ สังโยชน์ และอนุสัย เป็นต้น หมายเอาจิตแห่งท่านผู้บรรลุฌาน และอริยมรรค อริยผล — Citta-viveka: mental seclusion, i.e. the state of Jhāna and the Noble Paths and Fruitions)

3. อุปธิวิเวก (ความสงัดอุปธิ ได้แก่ธรรมเป็นที่สงบระงับสังขารทั้งปวง ปราศจากกิเลสก็ดี ขันธ์ก็ดี อภิสังขารก็ดี ที่เรียกว่าอุปธิ หมายเอาพระนิพพาน — Upadhi-viveka: seclusion from the essentials of existence, i.e. Nibbāna)

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ปลีกวิเวกอย่างผู้เจนจบ

: คือทำใจให้สงบแม้อยู่ในท่ามกลางความวุ่นวาย

#บาลีวันละคำ (4,867)

9-10-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….