อฏฺฐานเมตํ (บาลีวันละคำ 4,870)

อฏฺฐานเมตํ

ฝรั่งว่า impossible

อ่านว่า อัด-ถา-นะ-เม-ตัง

“อฏฺฐานเมตํ” เป็นคำบาลีและเขียนแบบบาลีตรง ๆ อ่านว่า อัด-ถา-นะ-เม-ตัง แยกศัพท์ตามหลักไวยากรณ์บาลีเป็น น + ฐานํ + เอตํ 

(๑) “น” 

บาลีอ่านว่า นะ เป็นคำจำพวก “นิบาต” คำจำพวกนี้ไม่แจกด้วยวิภัตติปัจจัย คือคงรูปเดิมเสมอ อาจเปลี่ยนรูปโดยวิธีสนธิกับคำอื่นบ้าง แต่คงถือว่าเป็นคำเดิมเพราะเวลาแปลต้องแยกคำออกเป็นคำเดิมเสมอ 

นักเรียนบาลีมักท่องจำรวมกับคำอื่นในกลุ่มเดียวกันว่า “น ไม่ โน ไม่ มา อย่า ว เทียว” (น [นะ] = ไม่, โน = ไม่, มา = อย่า, ว [วะ] = เทียว) 

“น” เป็นนิบาตบอกความปฏิเสธ แปลว่า ไม่, ไม่ใช่ (no, not)

(๒) “ฐานํ”

อ่านว่า ถา-นัง รูปศัพท์เดิมเป็น “ฐาน” อ่านว่า ถา-นะ รากศัพท์มาจาก ฐา (ธาตุ = ตั้งอยู่) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ)

: ฐา + ยุ > อน = ฐาน (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “เป็นที่ตั้งแห่งผล” 

“ฐาน” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) สถานที่, เขตแคว้น, ตำบล, แหล่ง, ที่อาศัย, ส่วน [ของสิ่งใดๆ] (place, region, locality, abode, part)

(2) ภาวะ, สถานะ, สภาวะ (state, condition)

(3) ที่ตั้ง (location)

(4) อิริยาบถยืน (standing position)

(5) คุณลักษณะ, คุณภาพ, ตำแหน่ง (attribute, quality, degree)

(6) สิ่ง, ข้อ, จุด; ฐานะ, หนทาง, ประการ, เหตุผล [สำหรับการถือเช่นนั้น] (thing; item, point; grounds, ways, respects, [assumption] reason)

(7) ความคาดคิด, ข้อสมมุติ, หลักการ (supposition, principle)

(8 ) ทันทีทันใด (at once, immediately) 

บาลี “ฐาน” สันสกฤตเป็น “สฺถาน”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“สฺถาน : (คำนาม) สถล, ที่, ตำแหน่ง; การอยู่; สมพาท, ความแม้น; อวกาศหรือมัธยสถาน; ที่แจ้งในเมือง, ทุ่ง, ฯลฯ; เรือน, บ้านหรือที่อาศรัย; บริเฉท; บุรี, นคร; สำนักงาร; บท, สถิติ; การหยุด; place, site, situation; staying; resemblance, likeness; leisure or interval; an open place in a town, a plain, &c.; a house, a dwelling; a chapter; a town, a city; an office; degree, station; halt.”

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

“ฐาน ๒, ฐาน-, ฐานะ : (คำนาม) ตำแหน่งหน้าที่ เช่น เธอต้องรับผิดชอบในฐานที่เป็นหัวหน้าห้อง; หลักฐาน, ลำดับความเป็นอยู่ในสังคม เช่น ทุกคนยอมรับรู้ฐานะในสังคมของเขา. (ป.).”

“ฐานะ” เป็นคำที่ใช้พูดกันในชีวิตประจำวัน แต่ส่วนมากไม่ได้คิดถึงที่ไปที่มาและมักเข้าใจกันในความหมายแคบ ๆ อย่างเดียว ไม่ได้นึกถึงความหมายอีกหลายอย่างของศัพท์

(๓) “เอตํ” 

อ่านว่า เอ-ตัง รูปศัพท์เดิมเป็น “เอต” อ่านว่า เอ-ตะ เป็นศัพท์จำพวก “สัพพนาม” แปลว่า “นั่น” นักเรียนบาลีเรียกกันว่า “เอต-ศัพท์” (เอ-ตะ-สับ) = ศัพท์ว่า เอต 

“เอต-ศัพท์” ใช้ในฐานะเป็นคำขยายหรือ “วิเสสนะ” ต้องมีคำนามที่เป็นเจ้าของมารองรับ เช่น คนนั่น สิ่งนั่น ตัวนั่น ที่นั่น ฯลฯ

ในที่นี้ “เอต” เป็นคำขยาย “วจน” (วะ-จะ-นะ) = คำ, ถ้อยคำ, คำพูด 

คำว่า “วจน” นี้ ไม่ได้เขียนไว้ เวลาแปลต้องใส่เข้ามา (ภาษาสำนวนแปลบาลีเรียกว่า “โยค” = โยค วจน เข้ามา)

“วจน” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง (ปฐมาวิภัตติ) เอกวจนะ นปุงสกลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “วจนํ” (วะ-จะ-นัง)

คำขยายหรือวิเสสนะต้องมีลิงค์ วจนะ วิภัตติ เหมือนคำนามที่ตนขยาย “เอต” แจกด้วยวิภัตตินามที่หนึ่ง เอกวจนะ นปุงสกลิงค์ เปลี่ยนรูปเป็น “เอตํ” 

การประสมคำ :

๑ น + ฐาน 

ตามกฎไวยากรณ์บาลี : 

(1) ถ้าพยางค์แรกของคำที่ “น” ไปประสมด้วย ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ ท่านให้แปลง “น” เป็น “อ” (อะ)

(2) ถ้าพยางค์แรกของคำที่ “น” ไปประสมด้วย ขึ้นต้นด้วยสระ คือ อะ อา อิ อี อุ อู เอ โอ ท่านให้แปลง “น” เป็น “อน” (อะ-นะ)

ในที่นี้ “ฐาน” ขึ้นต้นด้วยพยัญชนะ ดังนั้นจึงต้องแปลง “น” เป็น “อ” และซ้อน ฏฺ 

: น + ฏฺ + ฐาน = นฏฺฐาน > อฏฺฐาน (อัด-ถา-นะ) > อฏฺฐานํ (อัด-ถา-นัง) แปลว่า “ไม่ใช่ฐานะ” = เป็นไปไม่ได้

๒ อฏฺฐานํ + เอตํ แปลงนิคหิตที่ –นํ เป็น ม (อฏฺฐานํ > อฏฺฐานม) 

: อฏฺฐานํ > อฏฺฐานม + เอตํ = อฏฺฐานเมตํ 

(เอ– ที่ เอตํ ไม่มีรูป > เ– ตํ : อฏฺฐาน + เ– ตํ) = อฏฺฐานเมตํ)

“อฏฺฐานเมตํ” แปลเอาความว่า “นั่นไม่ใช่ฐานะที่จะเป็นไปได้” = เรื่องนั้นเป็นไปไม่ได้ 

เป็นไปไม่ได้ > impossible 

ขยายความ :

ขอยกตัวอย่างเรื่อง “อฏฺฐานเมตํ” = เป็นไปไม่ได้ > impossible ในคัมภีร์บาลีมาเสนอเพื่อประดับปัญญา ดังนี้ –

…………..

อฏฺฐานเมตํ  อนวกาโส  ยํ  กายทุจฺจริตสมงฺคี  ตํนิทานา  ตปฺปจฺจยา  กายสฺส  เภทา  ปรมฺมรณา  สุคตึ  สคฺคํ  โลกํ  อุปปชฺเชยฺย 

เป็นไปไม่ได้ ไม่มีทางเป็นไปได้ที่-คนที่แฉะฉ่ำอยู่กับการทำชั่ว เมื่อตายไปจะพึงเข้าถึงสุคติโลกสวรรค์ เพราะกรรมชั่วนั้นเป็นเหตุเป็นปัจจัย 

เนตํ  ฐานํ  วิชฺชตีติ  ปชานาติ  ฯ 

นั่นไม่ใช่ฐานะที่จะเป็นไปได้ เป็นที่รู้กันดังว่านี้ 

ฐานญฺจ  โข  เอตํ  วิชฺชติ  ยํ  กายทุจฺจริตสมงฺคี  ตํนิทานา  ตปฺปจฺจยา  กายสฺส  เภทา  ปรมฺมรณา  อปายํ  ทุคฺคตึ  วินิปาตํ  นิรยํ  อุปปชฺเชยฺย  

แต่เป็นไปได้ มีทางเป็นไปได้ที่-คนที่แฉะฉ่ำอยู่กับการทำชั่ว เมื่อตายไปจะพึงเข้าถึงอบาย ทุคติ วินิบาต นรก เพราะกรรมชั่วนั้นเป็นเหตุเป็นปัจจัย 

ฐานเมตํ  วิชฺชตีติ  ปชานาติ  ฯ

นั่นแหละที่จะเป็นไปได้ เป็นที่รู้กันดังว่านี้ 

ที่มา: พหุธาตุกสูตร มัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์

พระไตรปิฎกเล่ม 14 ข้อ 245

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เพราะยังเข้าไม่ถึงปรมัตถ์สัจธรรม

: จึงต้องถกเถียงกันอยู่เป็นประจำ –

ว่าอะไรเป็นไปได้ อะไรเป็นไปไม่ได้

#บาลีวันละคำ (4,870)

12-10-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….