ตามพหัตถี (บาลีวันละคำ 4,869)

1 ธันวาคม 2025 suriyan bunthae

ตามพหัตถี

คำแปลกดี รู้ไว้พอเป็นกำไร

อ่านว่า ตาม-พะ-หัด-ถี

ประกอบด้วยคำว่า ตามพ + หัตถี

(๑) “ตามพ”

รูปคำเดิมของบาลีคือ “ตมฺพ” (ตำ-พะ) รากศัพท์มาจาก ตมฺพฺ (ธาตุ = สี) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ

: ตมฺพฺ + ณ = ตมฺพณ > ตมฺพ แปลตามศัพท์ว่า “สีที่มีลักษณะเหมือนโลหะชนิดหนึ่งซึ่งมีสีแดงคือสีมะเดื่อสุก” หมายถึง สีแดง; ทองแดง (red; copper)

บาลี “ตมฺพ” สันสกฤตเป็น “ตามฺร”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายของ “ตามฺร” ในสันสกฤตไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ตามฺร : (คำวิเศษณ์) อันมีสีดั่งทองแดงหรือแดง; of a coppery or red colour; – (คำนาม) ทองแดง; จันทน์แดง (อันท่านกล่าวว่ามีสีแดงเข้ม, และส่งกลิ่นหอมดั่งดอกบัว); สีทองแดงหรือสีแดงเข้ม; ขันทองแดงอันจุน้ำพอดี และมีรูน้อยที่ก้น เพื่อให้น้ำพุ่งขึ้นทางรูนั้น, สำหรับใช้เปนเครื่องบอกทุ่มโมงหรือยามนาลี: ท่านเอาขันลอยน้ำ, น้ำก็เข้าทางก้นขันทีละน้อยจนเต็มขัน ๆ จมลงเมื่อไร ก็เปนกำหนดหมายรู้ยามนาลีที่ล่วงไป; copper, red sandal ( represented as of a dark red colour, and smelling like a lotus); a dark or coppery red colour, a copper or metallic cup of prescribed capacity, and perforated by a small hole at the bottom, answering the purpose of an hour-glass: it is put into a vessel of water, the water gradually filling it, and the cup sinking, mark the hour or time that has elapsed.”

ไทยเราใช้อิงบาลีเป็น “ตามพ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ตามพ-, ตามพะ : (คำแบบ) (คำนาม) ทองแดง. (ป. ตมฺพ; ส. ตามฺร).”

(๒) “หัตถี”

อ่านว่า หัด-ถี รากศัพท์มาจาก หตฺถ + อี ปัจจัย

(ก) “หตฺถ” (หัด-ถะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) หสฺ (ธาตุ = ร่าเริง) + ถ ปัจจัย, แปลง สฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หสฺ > หตฺ)

: หสฺ + ถ = หสฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องเล่นสนุก” (เช่นใช้ปรบ ฟ้อนรำ) = มือ “อวัยวะเป็นที่เล่นสนุก” = ศอก

(2) หนฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + ถ ปัจจัย, แปลง นฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หนฺ > หตฺ)

: หนฺ + ถ = หนฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า (1) “อวัยวะเป็นเครื่องเบียดเบียนอวัยวะอื่น” (เช่นเกา ตบตี) = มือ (2) “เป็นที่ไปถึงแห่งอวัยวะทั้งหลาย” (หมายถึงมือเอื้อมถึง) = มวยผม

(3) หรฺ (ธาตุ = นำไป) + ถ ปัจจัย, แปลง รฺ ที่สุดธาตุเป็น ตฺ (หรฺ > หตฺ)

: หรฺ + ถ = หรฺถ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องนำของไป” = มือ

(4) หตฺถ (มือ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ

: หตฺถ + ณ = หตฺถณ > หตฺถ แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะที่เหมือนมือเพราะทำหน้าที่มือให้สำเร็จประโยชน์ได้” = งวงช้าง

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “หตฺถ” ดังนี้ –

(1) hand (มือ)

(2) the hand as measure, a cubit (มือในฐานเป็นเครื่องวัด, ระยะหนึ่งศอก)

(3) a handful, a tuft of hair (เต็มมือ, ปอยผม)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“หัตถ-, หัตถ์ : (คำนาม) มือ; ศอกหนึ่ง; งวงช้าง. (ป.; ส. หสฺต).”

(ข) หตฺถ + อี ปัจจัย

: หตฺถ + อี = หตฺถี แปลตามศัพท์ว่า “สัตว์ที่มีมือ” “สัตว์ที่ประกอบด้วยมือ” หมายถึง ช้าง (an elephant)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า

“หัตถี : (คำนาม) ช้าง. (ป.).”

ตมฺพ + หตฺถี = ตมฺพหตฺถี แปลตามศัพท์ว่า “ช้างที่มีสีกายเหมือนสีทองแดง”

“ตมฺพหตฺถี” ใช้ในภาษาไทยเป็น “ตามพหัตถี”

คำว่า “ตามพหัตถี” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า

“ตามพหัตถี : (คำนาม) ชื่อช้างตระกูล ๑ ใน ๑๐ ตระกูล กายสีทองแดง, ช้าง ๑๐ ตระกูล คือ ๑. กาฬาวกหัตถี ๒. คังไคยหัตถี ๓. ปัณฑรหัตถี ๔. ตามพหัตถี ๕. ปิงคลหัตถี ๖. คันธหัตถี ๗. มงคลหัตถี ๘. เหมหัตถี ๙. อุโบสถหัตถี ๑๐. ฉัททันตหัตถี.”

ขยายความ :

ช้าง 10 ตระกูล กำหนดด้วยสีกาย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ดังนี้ –

(1) กาฬาวกหัตถี = กายสีดำ

(2) คังไคยหัตถี = กายสีเหมือนสีนํ้าไหล, คงไคยหัตถี ก็ว่า

(3) ปัณฑรหัตถี = กายสีขาวดังเขาไกรลาส

(4) ตามพหัตถี = กายสีทองแดง

(5) ปิงคลหัตถี = กายสีทองอ่อนดั่งสีตาแมว

(6) คันธหัตถี = กายสีไม้กฤษณา มีกลิ่นตัวหอม

(7) มงคลหัตถี = กายสีนิลอัญชัน มีกิริยาท่าทางเดินงดงาม

(8 ) เหมหัตถี = กายสีเหลืองดั่งทอง

(9) อุโบสถหัตถี = กายสีทองคำ

(10) ฉัททันตหัตถี = กายสีขาวบริสุทธิ์ดั่งสีเงินยวง แต่ปากและเท้าสีแดง