อัฐม – อัฐมี (บาลีวันละคำ 1,111)
อัฐม – อัฐมี
อ่านว่า อัด-ถะ-มะ- / อัด-ถะ-มี
บาลีเป็น :
“อฏฺฐม” อ่านว่า อัด-ถะ-มะ
“อฏฺฐมี” อ่านว่า อัด-ถะ-มี
(๑) “อฏฺฐม”
รากศัพท์มาจาก อฏฺฐ (แปด, จำนวน 8) + ม (ปัจจัย = ลำดับที่) + อี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
ความรู้ทางไวยากรณ์:
ม ปัจจัย (อ่านว่า มะ-ปัจจัย) เป็นปัจจัยใน “ตัทธิต” (ตัด-ทิด)
ตัทธิต คือศัพท์จำพวกหนึ่ง มีปัจจัยกำกับอยู่ท้ายศัพท์แทนความหมายต่างๆ ตามที่กำหนด เช่น –
นาวา + อิก (อิ-กะ ปัจจัย) = นาวิก
“อิก” ปัจจัยแทนความหมายว่า “ผู้อยู่, อยู่ทำหน้าที่”
“นาวา” เป็นศัพท์ธรรมดา แปลว่า เรือ
“นาวิก” เป็นศัพท์ตัทธิต จะแปลว่า “เรือ” เฉยๆ ไม่ได้เพราะมีปัจจัยประกอบท้ายศัพท์ ต้องแปลว่า “ผู้อยู่ในเรือ” หรือ “ผู้ทำหน้าที่ในเรือ” = ชาวเรือ
“อิก” ที่อยู่ท้ายศัพท์ว่า “นาวา” นี่แหละคือ “ปัจจัยในตัทธิต”
ม ปัจจัยในตัทธิต (เรียกชื่อตามไวยากรณ์ว่า “ปูรณตัทธิต” ตัทธิตนี้มีปัจจัย 5 ตัว คือ ติย, ถ, ฐ, ม, อี) ใช้ลงท้ายศัพท์สังขยา (สังขยา = คำบอกจำนวน) แทนความหมายว่า “ลำดับที่”
: อฏฺฐ + ม = อฏฺฐม (อัด-ถะ-มะ)
“อฏฺฐ” เป็นศัพท์สังขยา แปลว่า แปด (จำนวน 8)
“อฏฺฐม” เป็นศัพท์ตัทธิต จะแปลว่า “แปด” เฉยๆ ไม่ได้ เพราะมีปัจจัยประกอบท้ายศัพท์ ต้องแปลว่า “ลำดับที่แปด”
“อฏฺฐม” ในภาษาไทยตัด ฏ ปฏัก ออกเป็น “อัฐม–” (อัด-ถะ-มะ-) มักใช้เป็นส่วนหน้าของคำสมาส
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อัฐม-, อัฐมะ : (คำแบบ) (คำวิเศษณ์) ที่ ๘ เช่น อัฐมภาค อัฐมราชา. (ป. อฏฺฐม).”
(๒) “อฏฺฐมี”
ศัพท์นี้ก็คือ “อฏฺฐม” นั่นเอง แต่ลง อี ปัจจัย เครื่องหมายอิตถีลิงค์
: อฏฺฐม + อี = อฏฺฐมี (อัด-ถะ-มี)
ที่ต้องทำ “อฏฺฐม” ให้เป็น “อฏฺฐมี” ก็เพราะ “อฏฺฐม” ทำหน้าที่ขยายคำว่า “ติถิ” (ดิถี, วัน)
“ติถิ” เป็นอิตถีลิงค์ “อฏฺฐม” จึงต้องเปลี่ยนรูปให้เป็นอิตถีลิงค์ คือเป็น “อฏฺฐมี”
เขียนแบบบาลีเป็น อฏฺฐมี ติถิ > อัฐมี (ดิถี) แปลว่า “วันที่แปด”
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“อัฐมี : (คำนาม) ดิถีที่ ๘, เรียกวันถวายพระเพลิงพระพุทธเจ้าในวันแรม ๘ ค่ำ เดือน ๖ ว่า วันอัฐมี.”
จากอัฐมีบูชา ถึงอัฐมราชา :
๑ พระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานในวันเพ็ญเดือนวิสาขะ ครั้นล่วงไป 7 วันจึงได้ถวายพระเพลิงพระพุทธสรีระในวันแรม 8 ค่ำ พุทธศาสนิกชนชวนกันกระทำบูชาเป็นพิเศษในวันนี้ นิยมเรียกกันว่า “วันอัฐมีบูชา” (พจน.54 บอกว่าเรียก “วันอัฐมี”)
๒ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร รัชกาลที่ 8 แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 9 มิถุนายน 2489 อาจเรียกได้ว่า วันที่ 9 มิถุนายนเป็นวัน “อัฐมราชานุสรณ์” (วันที่ระลึกถึงพระราชาพระองค์ที่ 8)
วันอัฐมราชานุสรณ์ – 9 มิถุนายน 2558 คือวันนี้ ตรงกับวันอัฐมีบูชาพอดี
๓ วันอัฐมีบูชาปีนี้ นอกจากจะได้บูชาองค์สมเด็จพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแล้ว จึงควรน้อมบูชาแด่พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร อีกพระองค์หนึ่งด้วยเป็นการพิเศษ
: แม้จะบูชาด้วยของทิพย์
: ก็ยังไม่เลิศลิบเท่าการประพฤติชอบปฏิบัติดี
9-6-58