ปักษี (บาลีวันละคำ 1,216)

ปักษี

อ่านว่า ปัก-สี

บาลีเป็น “ปกฺขี” อ่านว่า ปัก-ขี

ประกอบด้วย ปกฺข + อี ปัจจัย

(๑) “ปกฺข” (ปัก-ขะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) ปจฺ (ธาตุ = สุก) + ข ปัจจัย, แปลง จฺ เป็น กฺ

: ปจฺ + ข = ปจฺข > ปกฺข แปลตามศัพท์ว่า “กาลเป็นเหตุสุกแห่งสิ่งที่เป็นอยู่” = ระยะเวลาครึ่งเดือน

(2) ป (แทนศัพท์ วิคต = หายไป, ไม่มี) + อกฺข (เพลารถ)

: ป + อกฺข = ปกฺข แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ปราศจากแข้งที่เป็นเหมือนเพลารถ” = คนง่อย

(3) ปตฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + ข ปัจจัย, แปลง ตฺ เป็น กฺ

: ปตฺ + ข = ปตฺข > ปกฺข แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่เป็นไป” = พู่ของลูกธนู (2) “อวัยวะเป็นเครื่องบินไป” = ปีกนก

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ประมวลความหมายของ “ปกฺข” ไว้ดังนี้ :

(1) ด้านข้างของร่างกาย, สีข้าง, ปีก, ขนนก (side of the body, flank, wing, feathers)

(2) ปีกข้างหนึ่งของบ้าน (wing of a house)

(3) ปีกนก (wing of a bird)

(4) ด้านข้าง, ส่วน (side, party, faction)

(5) ครึ่งเดือนทางจันทรคติ, หนึ่งปักษ์ (one half of the lunar month, a fortnight)

(6) ทางเลือก, คำแถลงของฝ่ายหนึ่งที่มีต่ออีกฝ่ายหนึ่ง (alternative, statement)

(7) (คุณศัพท์) ร่วมกับ, ผู้เข้าร่วมเป็นพวก, ลูกศิษย์หรือลูกน้อง (associated with, a partisan, adherent)

(8) (ในคำว่า “หตปกฺข”) ผู้ถูกบาดเจ็บ ฯลฯ เข้าที่ข้างหนึ่ง, เป็นอัมพาตไปข้างหนึ่ง, คนพิการ (one who is struck on one side, paralysed on one side, a cripple)

ในที่นี้ “ปกฺข” หมายถึง ปีกนก (wing of a bird)

(๒) ปกฺข + อี ปัจจัย

“อี” ในที่นี้เป็นปัจจัยใน “ตทัสสัตถิตัทธิต” (ตะ-ทัด-สัด-ถิ-ตัด-ทิด)

ไวยากรณ์ง่ายๆ :

๑ ตัทธิต : ศัพท์จำพวกหนึ่งที่ลงปัจจัยแทนความหมายต่างๆ เช่น –

(1) สฺยาม = ประเทศไทย

(2) สฺยาม + ณิก (ณิก ปัจจัย แทนศัพท์ว่า “ชาต = เกิด”) : สฺยาเม ชาโต = (ลบ ณ) สฺยามิโก  > สฺยามิก = ผู้เกิดในประเทศสยาม = ชาวสยาม (ไม่เห็นคำว่า “ชาต = เกิด” เพราะใช้ ณิก ปัจจัยแทน)

๒ “ตทัสสัตถิตัทธิต” หมายถึง ตัทธิตที่ลงปัจจัยแทนศัพท์ว่า “มี”

ปกฺข + อี = ปกฺขี

สูตร : ปกฺขา อสฺส อตฺถีติ ปกฺขี = ปีกของสัตว์นั้น มีอยู่ เหตุนั้น สัตว์นั้นจึงชื่อว่า “ปกฺขี” = สัตว์ที่มีปีก

“ปกฺขา อสฺส อตฺถีติ” เรียกว่า ตั้งวิเคราะห์ รูปวิเคราะห์ หรือ บทวิเคราะห์ = กระบวนการหาความหมายของศัพท์

“ปกฺขี” เรียกว่า บทปลง = รูปศัพท์ที่ลงปัจจัยสำเร็จแล้ว

สรุป : ปกฺขี แปลตามศัพท์ว่า “สัตว์ที่มีปีก (สำหรับบิน)” หมายถึง นก

“ปกฺขี” เป็น “ปกฺษินฺ” ในสันสกฤต เราใช้รูปผสมบาลีสันสกฤตเป็น “ปักษี” และใช้ตามสันสกฤตเป็น “ปักษิน” ด้วย และเพื่อให้ได้เสียงสัมผัสในบทกลอน เราก็แผลงเป็น “ปักษา” อีกรูปหนึ่ง

ปักษี ปักษิน ปักษา หมายถึง นก

: มนุษย์มีสองแขนสองขา ไขว่คว้าหาแล้วหาอีก

: นกมีแค่สองปีก ไปไหนก็ไปแต่ตัว

27-9-58

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย