รุกขมูล (บาลีวันละคำ 1,242)
รุกขมูล
อ่านว่า รุก-ขะ-มูน
ประกอบด้วย รุกข + มูล
(๑) “รุกข”
บาลีเป็น “รุกฺข” (รุก-ขะ) รากศัพท์มาจาก –
(1) รุกฺขฺ (ธาตุ = ป้องกัน, ปิดกั้น) + อ ปัจจัย
: รุกฺข + อ = รุกฺข แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ป้องกัน” (คือป้องกันแดดได้)
(2) รุหฺ (ธาตุ = เกิด, งอกขึ้น) + ข ปัจจัย, แปลง ห เป็น กฺ (รุหฺ > รุกฺ)
: รุหฺ + ข = รุหฺข > รุกฺข แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เกิดขึ้นบนแผ่นดิน”
“รุกฺข” สันสกฤตเป็น “วฺฤกฺษ” ใช้ในภาษาไทยว่า “พฤกษ” คือ ต้นไม้
(๒) “มูล”
บาลีอ่านว่า มู-ละ รากศัพท์มาจาก มูลฺ (ธาตุ = ตั้งอยู่, งอกขึ้น) + อ ปัจจัย
: มูลฺ + อ = มูล แปลตามศัพท์ว่า “ที่ตั้ง” “ที่งอกขึ้น”
“มูล” ในภาษาลีมีความหมายหลายหลาก ดังนี้ :
1. รากไม้ (root)
2. โคน, ก้น (foot, bottom)
3. หลักฐาน, เหตุผล, สาเหตุ, เงื่อนไข (ground for, reason, cause, condition)
4. กำเนิด, บ่อเกิด, พื้นฐาน, รากฐาน (origin, source, foundation, root)
5. ปฐม, เริ่มแรก, ฐาน, เค้าความเดิม, เรื่องเดิม (beginning, base)
6. แก่นสาร, มูลฐาน, ค่า, เงิน, ต้นทุน, ราคา, สินจ้าง (substance, foundation, worth, money, capital, price, remuneration)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “มูล” ในภาษาไทยไว้ดังนี้ –
1. โคน เช่น รุกขมูล
2. ราก, รากเหง้า, เช่น มีโทสะเป็นมูล
3. เค้า เช่น คดีมีมูล
4. ต้น เช่น ชั้นมูล
5. มวล, ทั้งหมด, ทั้งสิ้น, เช่น จัดข้าวของไว้ให้โดยพร้อมมูล เตรียมเอกสารหลักฐานไว้ให้พร้อมมูล
6. อุจจาระสัตว์
7. ขี้หรือเศษของสิ่งต่าง ๆ เช่น มูลไถ = ขี้ไถ
รุกฺข + มูล = รุกฺขมูล (บาลีอ่านว่า รุก-ขะ-มู-ละ) แปลตามศัพท์ว่า “โคนต้นไม้”
ในภาษาบาลีนิยมแบ่งต้นไม้ออกเป็น 3 ส่วน :
– ส่วนโคน เรียกว่า “มูล” (มู-ละ)
– ส่วนลำต้น เรียกว่า “มชฺฌิม” (มัด-ชิ-มะ) หรือ “ขนฺธ” (ขัน-ทะ)
– ส่วนปลาย เรียกว่า “อุปริ” (อุ-ปะ-ริ)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“รุกขมูล : (คำนาม) โคนต้นไม้, เรียกพระที่ถือธุดงค์อยู่โคนไม้ว่า พระรุกขมูล.”
ควรทราบ :
๑. ชาวบ้านรุ่นเก่ามักเรียกพระธุดงค์ว่า “พระรุกขมูล”
๒. รุกขมูล เป็นหนึ่งในสถานที่ที่พระพุทธองค์ตรัสว่าควรแก่การที่ภิกษุจะใช้เป็นที่บำเพ็ญสมณธรรม ที่มักตรัสถึงเสมอมี 3 อย่าง คือ :
– อรญฺญ = ป่า
– รุกฺขมูล = โคนไม้
– สุญฺญาคาร = เรือนร้างว่างเปล่า
: อยู่โคนไม้ ได้นิพพาน
: ดีกว่าอยู่วิมาน เวียนตายเวียนเกิด
23-10-58