ศาสตราจารย์ (บาลีวันละคำ 747)

ศาสตราจารย์

(บาลีไทย)

อ่านว่า สาด-ตฺรา-จาน ก็ได้ สาด-สะ-ตฺรา-จาน ก็ได้

(ตามพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554)

ประกอบด้วย ศาสตร + อาจารย์

เทียบบาลีเป็น สตฺถ + อาจริย

“สตฺถ” ในบาลีมีคำแปลดังนี้ –

(1) “วัตถุเป็นเครื่องเบียดเบียนสัตว์” คำเดิมหมายถึง “ของมีคม” ความหมายนี้ตรงกับสันสกฤตว่า “ศสฺตฺร” แปลว่า ดาบ, มีด, อาวุธ ใช้ในภาษาไทยว่า ศัสตรา หรือ ศาสตรา บางทีก็พูดควบกันว่า ศาสตราวุธ หรือ ศาสตราอาวุธ (weapon, sword, knife)

(2) “หมู่เป็นที่เป็นไปแห่งส่วนย่อยทั้งหลาย” ความหมายนี้ตรงกับสันสกฤตว่า “สารฺถ” หมายถึง กองเกวียนของพ่อค้า, กองคาราวาน, ขบวนยานพาหนะ (caravan)

(3) “สิ่งเป็นเครื่องสอนเนื้อความ” ความหมายนี้ตรงกับสันสกฤตว่า “ศาสฺตฺร” หมายถึง คัมภีร์, ตำรา, ศิลปะ, วิชา หรือ ระบบวิชาความรู้. ใช้ในภาษาไทยว่า “ศาสตร์” (science, art, lore)

ในคำว่า “ศาสตราจารย์” นี้ สตฺถ มีความหมายตามข้อ (3) คือ “ศาสตร์”

“อาจริย” รากศัพท์ประกอบด้วย อา + จรฺ + อิย = อาจริย

อา – เป็นคำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง และเป็นคำแทนคำว่า “อาทิ” = แต่เดิม, เริ่มแรก และ “อาทร” (อา-ทะ-ระ) = เอาใจใส่, ให้ความสำคัญ

จรฺ – เป็นธาตุ (รากศัพท์) = ประพฤติ, บำเพ็ญ, ศึกษา

อิย – เป็นปัจจัย = พึง, ควร

“อาจริย” สันสกฤตเป็น “อาจารฺย” ภาษาไทยนิยมใช้อิงสันสกฤต เขียนว่า “อาจารย์” อ่านว่า อา-จาน

“อาจริย – อาจารฺย – อาจารย์” แปลตามศัพท์ว่า –

(1) ผู้ประพฤติเอื้อเฟื้อเกื้อกูลแก่ศิษย์

(2) ผู้ยังศิษย์ให้ศึกษามาแต่ต้น

(3) ผู้อันศิษย์พึงประพฤติ คือปรนนิบัติด้วยความเอาใจใส่

(4) ผู้บำเพ็ญประโยชน์สุขแก่ศิษย์อย่างดียิ่ง

สตฺถ + อาจริย = สตฺถาจริย : ศาสฺตฺร + อาจารฺย = ศาสฺตฺราจารฺย เขียนแบบไทยเป็น “ศาสตราจารย์”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ศาสตราจารย์ : (คำนาม) ตําแหน่งทางวิชาการชั้นสูงสุดของสถาบันระดับอุดมศึกษา”

คำว่า “ศาสตราจารย์” ตรงกับคำอังกฤษว่า professor

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล professor เป็นบาลีว่า paṇḍitācariya ปณฺฑิตาจริย (ปัน-ดิ-ตา-จะ-ริ-ยะ) เขียนแบบไทยว่า “บัณฑิตาจารย์” แปลว่า “อาจารย์ของบัณฑิต”

บัณฑิตาจารย์ > ปณฺฑิตาจริย > Professor > ศาสตราจารย์ มีนัยว่า

– อาจารย์ธรรมดา สอนคนธรรมดาให้เป็นบัณฑิต

– ศาสตราจารย์ สอนบัณฑิตให้เป็นบัณฑิตยิ่งขึ้น จนถึงเป็นยอดบัณฑิต

: ความรู้ เป็นยอดของศาสตรา

: แต่ความรู้จักผิดชอบชั่วดี เป็นยอดของยอดศาสตรา

—————–

(ตามคำขอของ Ben’z PolCdt)

#บาลีวันละคำ (747)

4-6-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย