วิกฤติ (บาลีวันละคำ 766)
วิกฤติ
อ่านว่า วิ-กฺริด
บาลีเป็น “วิกติ” อ่านว่า วิ-กะ-ติ
“วิกติ” รากศัพท์มาจาก วิ (= พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + ติ ปัจจัย ลบที่สุดธาตุ
: วิ + กรฺ = วิกร > วิก + ติ = วิกติ แปลตามศัพท์ว่า “การทำให้แปลกไปเป็นอย่างอื่น” หมายถึง การเปลี่ยนแปลง, การแปรไป, การผันแปรไปจากปกติ
“วิกติ” ในบาลีใช้ในความหมายอย่างอื่นด้วย คือ –
(1) ประเภท, ชนิด (sort, kind)
(2) ผลิตผล, การกระทำ, ภาชนะ (product, make; vessel)
(3) การจัดแจง, การจัดเป็นพวกๆ, การจัดเป็นชนิดๆ; รูปร่าง, ทรวดทรง (arrangement, get up, assortment; form, shape)
“วิกติ” สันสกฤตเป็น “วิกฤติ” สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
“วิกฤติ : (คำนาม) การเปลี่ยนอย่างใดอย่างหนึ่ง, ดุจเปลี่ยนเหตุ –การย์ –ความมุ่งหมาย, เปลี่ยนมนัส, เปลี่ยนรูป ฯลฯ; change of any kind, as a purpose, mind, form”
“วิกติ” ในบาลีถ้าเป็นคุณศัพท์ เปลี่ยนรูปเป็น “วิกต” (วิ-กะ-ตะ) แปลว่า ที่เปลี่ยนแปลง, ที่ผันแปร (changed, altered)
ในภาษาไทยใช้ทั้ง “วิกฤต” (ต ไม่มีสระ อิ) และ “วิกฤติ” (ต มีสระ อิ)
ถ้าไม่มีคำสมาสต่อท้าย อ่านว่า วิ-กฺริด เหมือนกันทั้งสองคำ
ถ้ามีคำสมาสต่อท้าย วิกฤต- อ่านว่า วิ-กฺริด-ตะ- เช่น วิกฤตการณ์ อ่านว่า วิ-กฺริด-ตะ-กาน
วิกฤติ– อ่านว่า วิ-กฺริด-ติ- เช่น วิกฤติการณ์ อ่านว่า วิ-กฺริด-ติ-กาน
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
(1) วิกฤต, วิกฤติ : (คำวิเศษณ์) อยู่ในขั้นล่อแหลมต่ออันตราย เช่น การเมืองอยู่ในขั้นวิกฤติ, มักใช้แก่เวลาหรือเหตุการณ์ เป็น วิกฤติกาล หรือ วิกฤติการณ์, อยู่ในระยะหัวเลี้ยวหัวต่อ เช่น มุมวิกฤติ จุดวิกฤติ. (ส.; ป. วิกต, วิกติ).
(2) วิกฤตการณ์, วิกฤติการณ์ : (คำนาม) เหตุการณ์อันวิกฤติ เช่น เกิดวิกฤติการณ์ทางการเมือง.
(3) วิกฤตกาล, วิกฤติกาล : (คำนาม) เวลาอันวิกฤติ เช่น ในวิกฤติกาลข้าวของมีราคาแพงและหาซื้อยาก.
ข้อสังเกต (ตาม พจน.) :
(1) ถ้ากล่าวถึงตัวเหตุการณ์ (= เกิดเหตุอะไร) ใช้ วิกฤตการณ์, วิกฤติการณ์ = -การณ์ กา-ร-ณ
(2) ถ้ากล่าวถึงห้วงเวลา (= วันเดือนปี คราวที่เกิดเหตุ) ใช้ วิกฤตกาล, วิกฤติกาล = -กาล ล ลิง
: คราวคับขัน นึกถึงคนกล้า
: คราวปรึกษา นึกถึงคนไม่พูดพล่าม
: คราวได้ข้าวน้ำ นึกถึงคนรัก
: คราวเกิดเรื่องหนักๆ จึงค่อยนึกถึงบัณฑิต
(ถอดความจากพุทธภาษิต)
#บาลีวันละคำ (766)
23-6-57