วัฏจักร (บาลีวันละคำ 1,343)

วัฏจักร

อ่านว่า วัด-ตะ-จัก

ประกอบด้วย วัฏ + จักร

(๑) “วัฏ”

บาลีเป็น “วฏฺฏ” (วัด-ตะ) รากศัพท์มาจาก วฏฺฏ (ธาตุ = หมุน, วน) + อ ปัจจัย

: วฏฺฏ + อ = วฏฺฏ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่กลม” “สิ่งที่หมุนเวียน” หมายถึง :

(1) รอบ, กลม, วงกลม (round, circular; circle)

(2) หมุนไป, วงรอบของความเป็นอยู่, วัฏสงสาร, วิวัฒน์ (rolling on, the round of existences, cycle of transmigrations, evolution)

(๒) “จักร”

บาลีเป็น “จกฺก” (จัก-กะ) รากศัพท์มาจาก –

1) จ (แทนศัพท์ว่า “คมน” = การไป) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) + กฺวิ ปัจจัย, ลบ รฺ ที่สุดธาตุและ กฺวิ, ซ้อน กฺ ระหว่าง จ + กรฺ

: จ + กฺ + กรฺ + กฺวิ = จกฺกรกฺวิ > จกฺกร > จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “เครื่องทำให้เคลื่อนไปได้” หมายถึง ล้อ, วงล้อ, ชิ้นส่วนที่เป็นวงกลม

2) จกฺก (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ ปัจจัย

: จกฺก + อ = จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่เบียดเบียนแผ่นดิน” (คือบดแผ่นดิน) หมายถึง ล้อ, วงล้อ และหมายถึง กงจักร คืออาวุธรูปเป็นวงกลมและมีแฉก ๆ โดยรอบ สำหรับขว้างไปสังหาร

3) กรฺ (ธาตุ = ทำ) + อ ปัจจัย, ทำ ก ต้นธาตุให้เป็นสองอักษร (ภาษาไวยากรณ์ว่า “ทเวภาวะ” = ภาวะที่เป็นสอง : กรฺ > กกรฺ) แล้วแปลง ก ที่เกิดใหม่เป็น จ (กกรฺ > จกรฺ), แปลง ก เป็น กฺก, ลบ รฺ ที่สุดธาตุ

: กรฺ + อ = กร > กกร > จกร > จกฺกร > จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นเหตุให้ทำการยึดครองได้” หมายถึง กองทัพ, กำลังพล, กำลังรบ

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “จกฺก” ไว้ดังนี้ –

1. a wheel (of a carriage) (ล้อ [รถ])

2. a discus used as a missile weapon (แผ่นหินแบนกลมใช้เป็นอาวุธสำหรับขว้างไป)

3. a disc, a circle (แผ่นกลม, วงกลม)

4. an array of troops (ขบวนทหาร)

5. collection, set, part; succession; sphere, region, cycle (หมู่, กลุ่ม, ชุด, ส่วน; การสืบลำดับ; ถิ่น, เขตแดน, รอบ)

6. a vehicle, instrument, means & ways; attribute, quality; state, condition, esp. good condition (fit instrumentality) (ยานพาหนะ, เครื่องมือ, หนทางและวิถีทาง; คุณสมบัติ, คุณภาพ, สถานะ, สภาพ, โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เงื่อนไขที่ดี [เป็นเครื่องมือที่เหมาะสมได้])

วฏฺฏ + จกฺก = วฏฺฏจกฺก แปลตามศัพท์ว่า “ล้อที่หมุนวน”

ในภาษาไทย :

วฏฺฏ ตัดตัวสะกดออกตัวหนึ่งเป็น “วัฏ”

จกฺก เขียนอิงรูปสันสกฤตเป็น “จักร”

: วฏฺฏจกฺก > วัฏจักร

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“วัฏจักร : (คำนาม) ช่วงระยะเวลาของเหตุการณ์หรือกิจกรรมชุดหนึ่ง ซึ่งเกิดขึ้นและดําเนินติดต่อกันไปอย่างมีระเบียบจนจบลง ณ จุดเริ่มต้นนั้นอีก เช่น วัฏจักรแห่งฤดูกาล วัฏจักรแห่งพืช.”

วัฏจักร >

: อย่ารอให้มันหมุน

: อย่าทำให้มันหมุน

: แต่จงใช้สติดูมันหมุน

(ดัดแปลงจากวาทะของ Malone ในภาพยนตร์เรื่อง The Untouchables)

2-2-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย