สถาปนา (บาลีวันละคำ 1,359)

สถาปนา

อ่านว่า สะ-ถา-ปะ-นา

บาลีเป็น “ฐาปนา” อ่านว่า ถา-ปะ-นา

“ฐาปนา” รากศัพท์มาจาก ฐา (ธาตุ = วาง, ตั้ง, ยืน) แปลง ฐา เป็น ฐปฺ + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), ทีฆะ อะ ที่ ฐ-(ปฺ) เป็น อา (ฐปฺ > ฐาป) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: ฐา > ฐปฺ + ยุ > อน = ฐปน > ฐาปน + อา = ฐาปนา แปลตามศัพท์ว่า “การยัง-ให้ตั้งอยู่”

ศัพท์นี้ในภาษาบาลี รูปที่นิยมใช้มากกว่าคือ “ปติฏฺฐาปนา” (ปะ-ติด-ถา-ปะ-นา) ที่ใช้ในภาษาไทยว่า “ประดิษฐาน” (ปติฏฺฐาน > ประดิษฐาน)

ปติฏฺฐาน และ ปติฏฺฐาปนา หมายถึง การจัด, การตั้งขึ้น, การสนับสนุน, การช่วยเหลือ, ความตั้งมั่นเพื่อความหลุดพ้น (fixing, setting up, support, help, ground for salvation)

บาลี “ฐาปนา” สันสกฤตเป็น “สฺถาปน”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“สฺถาปน : (คำนาม) การวาง, การกำหนดหรือตั้ง; การบัญชา, การจัด; บ้าน, ที่อาศรัย; การจัดบทละคอนหรือโรงละคอน; placing, fixing or erecting; ordering, directing; a dwelling, a habitation; arranging a drama, or stage management.”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สถาปนา : (คำกริยา) ยกย่องโดยแต่งตั้งให้สูงขึ้นเช่นเลื่อนเจ้านายให้สูงศักดิ์ขึ้น หรือยกวัดราษฎร์ขึ้นเป็นพระอารามหลวง, ตั้งขึ้น (มักใช้แก่หน่วยราชการหรือองค์การที่สำคัญ ๆ ในระดับกระทรวง ทบวง มหาวิทยาลัย) เช่น วันสถาปนากระทรวงมหาดไทย วันสถาปนาราชบัณฑิตยสถาน วันสถาปนาจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. (ส. สฺถาปน; ป. ฐาปน).”

“สถาปนา” ตรงภาษาอังกฤษคำหนึ่งว่า establish ถ้าเป็นคำนามก็เป็น establishment

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล establishment เป็นบาลีดังนี้ –

(1) patiṭṭhāpana ปติฏฺฐาปน (ปะ-ติด-ถา-ปะ-นะ) = การสถานปนา, การแต่งตั้ง

(2) āyatana อายตน (อา-ยะ-ตะ-นะ) = การบรรจุเข้าไว้ในตำแหน่ง

(3) kuṭumbasaṇṭhāpana กุฏุมฺพสณฺฐาปน (กุ-ตุม-พะ-สัน-ถา-ปะ-นะ) = การตั้งตัว, การสร้างฐานะ

: ฐานันดร์อันสังคมสถาปนา

: ย่อมงามสง่ากว่าการสถาปนาตัวเอง

18-2-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย