ไพรีพินาศ (บาลีวันละคำ 1,524)

ไพรีพินาศ

อ่านว่า ไพ-รี-พิ-นาด

ประกอบด้วย ไพรี + พินาศ

(๑) “ไพรี”

บาลีเป็น “เวรี” มาจากคำว่า เวร (เว-ระ) + อี ปัจจัย

“เวร” รากศัพท์มาจาก –

ก) วิ (คำอุปสรรค = พิเศษ, ต่างไปจากปกติ) + อรฺ (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อ ปัจจัย, แผลง อิ ที่ วิ เป็น เอ (วิ > เว)

: วิ + อรฺ = วิร > เวร (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “กรรมที่เป็นไปโดยอาการผิดรูป” (คือเจตนาปองร้ายอันน่ารังเกียจ)

ข) วีร (ผู้กล้า) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อี ที่ วี-(ร) เป็น เอ (วีร > เวร)

: วีร + ณ = วีรณ > วีร > เวร แปลตามศัพท์ว่า “อารมณ์ที่มีอยู่ในผู้กล้าโดยมาก” (ผู้จองเวรคือผู้กล้าที่จะเสีย)

“เวร” แปลตามความหมายว่า ความเกลียด, ความพยาบาท, การเป็นปรปักษ์, ความโกรธ, ความปองร้าย, ความยินร้าย, ความแค้นเคือง, ความคิดร้ายตอบแก่ผู้ทำร้าย, บาป, อกุศล (hatred, revenge, hostile action, sin)

เวร + อี = เวรี แปลว่า “ผู้มีความยินร้ายต่อกัน” หมายถึง ข้าศึก, ศัตรู, ผู้จองเวรกัน

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เวรี” เป็นอังกฤษว่า bearing hostility, inimical, revengeful (เป็นศัตรู, เป็นปฏิปักษ์, ผูกพยาบาท)

“เวรี” สันสกฤตเป็น “ไวรินฺ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“ไวรินฺ, ไพรินฺ : (คำนาม) ศัตรู; วีรบุรุษ; an enemy; a hero; – ค. อันเป็นฆ่าศึกหรือศัตรู (ต่อกัน); hostile, inimical.”

เวรี > ไวรินฺ >ไพรินฺ ภาษาไทยใช้เป็น “ไพรี”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ไพรี : (คำนาม) ผู้มีเวร; ข้าศึก. (ส. ไวรินฺ; ป. เวรี).”

(๒) “วินาศ”

บาลีเป็น “วินาส” (วิ-นา-สะ) รากศัพท์มาจาก วิ (พิเศษ, แจ้ง, ต่าง) + นสฺ (ธาตุ = พินาศ, หายไป) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ยืดเสียง อะ ที่ น-(สฺ) เป็น อา (นสฺ > นาสฺ)

: วิ + นสฺ = วินส + ณ = วิสนณ > วินส > วินาส แปลตามศัพท์ว่า “ความหายไป” หมายถึง ความพินาศ, ความล่มจม, ความสูญหาย (destruction, ruin, loss)

“วินาส” ใช้ในภาษาไทยตามรูปสันสกฤตเป็น “วินาศ” (วิ-นาด)

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“วินาศ : (คำนาม) อันตรธาน, การสังหาร, กษัย, ฯลฯ; disappearance, destruction, loss, &c..”

“วินาศ” แผลง ว เป็น พ ตามหลักนิยมในภาษาไทย จึงเป็น “พินาศ”

พจน.54 บอกไว้ว่า –

“พินาศ : (คำนาม) ความเสียหายสิ้นเชิง, ความเสียหายย่อยยับ. (คำกริยา) เสียหายสิ้นเชิง, เสียหายย่อยยับ. (ป. วินาส; ส. วินาศ).”

ไพรี + พินาศ = ไพรีพินาศ มีความหมายว่า ข้าศัตรูพ่ายแพ้ย่อยยับไป

คำว่า “ไพรีพินาศ” เป็นชื่อพระบูชาและพระกริ่งที่จัดสร้างโดยวัดบวรนิเวศวิหาร

กล่าวกันว่า คำนี้แต่เดิมเป็นนามของพระพุทธรูปศิลาศิลปะบายน ประทับนั่งแสดงปางประทานอภัย ซึ่งมีผู้นำมาถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในสมัยที่ทรงผนวชและประทับที่วัดบวรนิเวศวิหาร อันเป็นช่วงที่ในราชสำนักเกิดเหตุการณ์วุ่นวายแล้วสามารถคลี่คลายลงได้ พระองค์จึงพระราชทานนามว่า “พระไพรีพินาศ” อันเป็นเครื่องเตือนสติให้พึงกำจัดกิเลสที่เป็นไพรีในใจตนเอง

…………

: ทั้งไพรีทั้งตัวเรา

ถ้ายอมให้กิเลสแผดเผา ก็มีแต่จะพินาศและพินาศ

: ทั้งตัวเราทั้งไพรี

ถ้ากลับเป็นมิตรไมตรี ก็มีแต่จะพิลาสแสนพิลาส

6-8-59

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย