บทบาท (บาลีวันละคำ 855)

บทบาท

(เชื้อชาติบาลี สัญชาติไทย)

อ่านว่า บด-บาด

“บท” บาลีเป็น “ปท” (ปะ-ทะ) แปลตามศัพท์ว่า “สภาวะที่ควรบรรลุ” “สิ่งเป็นเหตุเป็นไปแห่งผล” “อวัยวะเป็นเครื่องเดินไป”

“ปท” โดยทั่วไปแปลว่า เท้า, รอยเท้า, ทาง (foot, footstep, track) ในภาษาไทยมักใช้ทับศัพท์ว่า “บท”

คำว่า ปท–บท ยังมีความหมายอื่นๆ อีก เช่น ตำแหน่ง, สถานที่, เหตุ, หลักการ, ส่วนประกอบ (position, place, case, principle, ingredient)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บท” ไว้ว่า –

(1) ข้อความเรื่องหนึ่ง ๆ หรือตอนหนึ่ง ๆ เช่น บทที่ ๑ บทที่ ๒.

(2) กําหนดคําประพันธ์ที่ลงความตอนหนึ่ง ๆ เช่น โคลง ๔ สุภาพ ๔ บาท เป็น ๑ บท

(3) คําที่ตัวละครพูด เช่น บอกบท.

(4) คําประพันธ์ที่เขียนขึ้นสําหรับเล่นละคร มีทั้งบทร้องและบทเจรจา เช่น บอกบท เขียนบท.

(5) คราว, ตอน, ในคําเช่น บทจะทําก็ทํากันใหญ่ บทจะไปก็ไปเฉย ๆ บทจะตายก็ตายง่ายเหลือเกิน.

“บาท” บาลีเป็น “ปาท” (ปา-ทะ) แปลตามศัพท์ว่า “อวัยวะเป็นเครื่องดำเนินไป” ใช้ในความหมายว่า เท้า, โคนไม้, รากไม้, เชิงเขาหรือส่วนล่างของภูเขา, วรรคหนึ่งของฉันท์หรือคาถา (กาพย์กลอนในบาลี), อัตราหนึ่งของเงินที่ใช้ซื้อขาย

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “บาท” ไว้ว่า –

(1) ตีน, ราชาศัพท์ว่า พระบาท.

(2) มาตราเงินตามวิธีประเพณี ๑๐๐ สตางค์ หรือ ๔ สลึง เท่ากับ ๑ บาท.

(3) ชื่อมาตราชั่งตามวิธีประเพณี สําหรับกําหนดนํ้าหนักเท่ากับเงินหนัก ๑๕ กรัม.

(4) ส่วนหนึ่งของบทแห่งคําประพันธ์ เช่น โคลง ๔ สุภาพ บทหนึ่งมี ๔ บาท.

(5) ช่วงเวลาเท่ากับ ๑ ใน ๑๐ ของชั่วโมง เท่ากับ ๖ นาที.

ทั้ง “บท” และ “บาท” เป็นคำที่มาจากบาลี แต่ละคำมีความหมายเฉพาะ แต่ในภาษาไทยมีความหมายแตกต่างออกไปจากบาลี

เมื่อเอา “บท” และ “บาท” มารวมกันในภาษาไทยเป็น “บทบาท” ก็แทบจะไม่เหลือความหมายในภาษาเดิม

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บทบาท : (คำนาม) การทําท่าตามบท, การรําตามบท, โดยปริยายหมายความว่า การทําตามหน้าที่ที่กําหนดไว้ เช่น บทบาทของพ่อแม่ บทบาทของครู.”

พจนานุกรม สอ เสถบุตร แปลคำว่า “บทบาท” เป็นภาษาอังกฤษว่า a role, the part (of the father)

คำว่า role แปลว่า (เล่นเป็น) ตัว (พระเอก), หน้าที่, บทบาท

พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล role เป็นภาษาบาลีว่า

(1) pāṭekka-kicca ปาเฏกฺก-กิจฺจ (ปา-เตก-กะ-กิด-จะ) = หน้าที่ของแต่ละคน

(2) āyattakamma อายตฺตกมฺม (อา-ยัด-ตะ-กำ-มะ) = งานที่เกี่ยวข้อง (กับแต่ละคน)

จะเห็นได้ว่า พจนานุกรมอังกฤษ-บาลี แปล role ได้ตรงกับความหมายของ “บทบาท” ในภาษาไทย แต่ก็ไม่ได้แปลเป็นบาลีว่า “ปทปาท” (ปะ-ทะ-ปา-ทะ = บทบาท) !

“บทบาท” จึงเป็นคำเชื้อชาติบาลี สัญชาติไทย เหมือนแขกอินเดียที่พูดไทยชัด แต่พูดฮินดีไม่ได้สักคำ-ฉันใดก็ฉันนั้น

บัณฑิตพึงรู้จักบทบาทของตน :

ในหมู่คนเขลา อย่าอวดฉลาด

ในหมู่คนขลาด อย่าอวดกล้า

ในหมู่คนบ้า อย่าอวดดี

เพราะในหมู่คนเช่นนี้ อวดอะไรไปก็เหนื่อยเปล่า

#บาลีวันละคำ (855)

20-9-57

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย