จักรพรรดินี (บาลีวันละคำ 1,736)

จักรพรรดินี

ดูให้ดี-ไม่ใช่ wife ของจักรพรรดิ

อ่านว่า จัก-กะ-พัด-ดิ-นี

บาลีเป็น “จกฺกวตฺตินี” (จัก-กะ-วัด-ติ-นี)

แยกศัพท์เป็น จกฺกวตฺติ + อินี ปัจจัย

(๑) “จกฺกวตฺติ” แยกศัพท์เป็น จกฺก + วตฺติ

ก) “จกฺก” (จัก-กะ) รากศัพท์มาจาก –

1) จ (แทนศัพท์ว่า “คมน” = การไป) + กรฺ (ธาตุ = ทำ) กฺวิ ปัจจัย, ลบ รฺ ที่สุดธาตุและ กฺวิ, ซ้อน กฺ

: จ + กฺ + กรฺ = จกฺกรฺ + กฺวิ = จกฺกรกฺวิ > จกฺกร > จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งเป็นเครื่องทำให้เคลื่อนไปได้” = ล้อรถ (a wheel (of a carriage)

2) จกฺกฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ ปัจจัย

: จกฺกฺ + อ = จกฺก แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่เบียดเบียน คือบดแผ่นดิน” = ล้อรถ (2) “วัตถุเป็นเครื่องเบียดเบียน” = กงจักร, วงจักร (a discus used as a missile weapon)

3) กรฺ (ธาตุ = ทำ) + อ ปัจจัย, แผลง ก ที่ ก-(รฺ) เป็น กฺก (กรฺ > กกรฺ) (ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “ทเวภาวะ” = การทำให้เป็นสอง) แล้วแปลง ก ตัวหน้าเป็น จ, แปลง ก ตัวหลังเป็น กฺก, ลบที่สุดธาตุ

: กรฺ + อ = กร > กกฺร > จกฺร > จกฺกร > จกฺก แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นเหตุให้ทำการยึดครองได้” = กองทัพ, กองพล (an array of troops)

ข) “วตฺติ” (วัด-ติ) รากศัพท์มาจาก วตฺตฺ (ธาตุ = เป็นไป) + ณิ ปัจจัย, ลบ ณ (ณิ > อิ)

: วตฺตฺ + ณิ > อิ = วตฺติ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นไป” “ผู้ยัง-ให้เป็นไป”

จกฺก + วตฺติ = จกฺกวตฺติ แปลตามศัพท์ได้หลายนัย ดังนี้ –

(1) “ผู้เป็นไปด้วยจักรรัตนะ” (คือประพฤติตามราชประเพณีมีปราบคนชั่วเป็นต้น)

(2)“ผู้ยังจักรรัตนะให้เป็นไป” (คือปล่อยให้ลอยไปข้างหน้าของตน)

(3) “ผู้หมุนวงล้อแห่งบุญ หรือวงล้อแห่งรถให้เป็นไปในเหล่าสัตว์ หรือทรงให้เหล่าสัตว์เป็นไปในวงล้อนั้น”

(4) “ผู้บำเพ็ญทศพิธราชธรรมถึงสิบปีเพื่อให้จักรรัตนะเกิดขึ้น”

(5) “ผู้ปฏิบัติจักรธรรม” (คือธรรมเนียมปฏิบัติ ๑๐ หรือ ๑๒ ประการ)

(6) “ผู้ยังอาณาจักรและธรรมจักรให้เป็นไปในหมู่สัตว์ทั้งสี่ทวีป”

(7) “ผู้ยังจักรคืออาณาเขตให้เป็นไปไม่ติดขัด”

(8) “ผู้ยังจักรคือทานอันยิ่งใหญ่ให้เป็นไป”

“จกฺกวตฺติ” สันสกฤตเป็น “จกฺรวรฺตินฺ” ภาษาไทยใช้เป็น “จักรวรรดิ” แล้วแผลงเป็น “จักรพรรดิ”

: จกฺกวตฺติ > จกฺรวรฺตินฺ > จักรวรรดิ > จักรพรรดิ

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ว่า –

“จักรพรรดิ : (คำนาม) พระราชาธิราช, ประมุขของจักรวรรดิ, โบราณเขียนว่า จักรพัตราธิราช ก็มี. (ส. จกฺรวรฺตินฺ; ป. จกฺกวตฺติ).”

(ดูรายละเอียดเพิ่มเติมที่: “จักรพรรดิ” บาลีวันละคำ (1,484) 27-6-59)

(๒) จกฺกวตฺติ + อินี ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: จกฺกวตฺติ + อินี = จกฺกวตฺตินี > จักรพรรดินี

…………..

อภิปราย :

“อินี” ปัจจัยนี้ใช้ลงหลังคำนามที่เป็นปุงลิงค์ คือคำที่หมายถึงชาย เพื่อทำให้นามคำนั้นหมายถึงหญิง

คำประเภทนี้ที่เราคุ้นกันในภาษาไทย เช่น –

: เศรษฐี = ชายผู้มั่งมี

: เศรษฐินี = หญิงผู้มั่งมี

: ภิกษุ (บาลี: ภิกฺขุ) = ชายที่บวชเป็นพระในพระพุทธศาสนา

: ภิกษุณี (บาลี: ภิกฺขุนี, ภิกฺขุ + อินี ลบ อิ) = หญิงที่บวชเป็นพระในพระพุทธศาสนา

: คหบดี (บาลี: คหปติ) = ชายที่เป็นเจ้าบ้าน

: คหปตานี (บาลี: คหปติ + อินี แปลง อิ ที่ ติ และ อิ ที่ อินี เป็น อา) = หญิงที่เป็นเจ้าบ้าน

…………..

โดยนัยนี้

: จกฺกวตฺติ > จักรพรรดิ = ชายผู้เป็นประมุขของจักรวรรดิ (พระเจ้าจักรพรรดิผู้ชาย)

: จกฺกวตฺตินี > จักรพรรดินี = หญิงผู้เป็นประมุขของจักรวรรดิ (พระเจ้าจักรพรรดิผู้หญิง)

และโดยนัยเดียวกัน

: ราชา = ชายผู้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน

: ราชินี = หญิงผู้เป็นพระเจ้าแผ่นดิน

แต่ความเข้าใจในภาษาไทยกลับไม่เป็นเช่นนั้น เราเข้าใจกันว่า –

“จักรพรรดินี” คือ wife ของจักรพรรดิ (ไม่มีจักรพรรดิ ก็มีจักรพรรดินีไม่ได้)

“ราชินี” คือ wife ของราชา (ไม่มีราชา ก็มีราชินีไม่ได้)

แม้แต่ “ภิกษุณี” ยังถูกมัคคุเทศก์บางคนบอกฝรั่งว่า คือ wife ของภิกษุ

มียกเว้นบ้าง คือ “เศรษฐินี” ยังไม่ถูกเกณฑ์ให้เป็น wife ของเศรษฐี

…………..

ดูก่อนภราดา!

ท่านทราบฤๅหาไม่ว่า –

: สถานะบางอย่างเป็นได้เฉพาะบางเพศ

: แต่เป็นผู้สิ้นอาสวกิเลส ไม่ต้องดิ้นรนเปลี่ยนเพศก็มีสิทธิ์เป็น

6-3-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย