อธิกรณสมถะ (บาลีวันละคำ 977)

อธิกรณสมถะ

ศัพท์เทคนิคเกี่ยวกับวินัยสงฆ์

แนวทางการแก้ไขอธิกรณ์ตามพุทธวิธี

อ่านว่า อะ-ทิ-กะ-ระ-นะ-สะ-มะ-ถะ

ประกอบด้วย อธิกรณ + สมถะ

(๑) “อธิกรณ”

มาจาก อธิ + กรณ = อธิกรณ แปลตามศัพท์ว่า “กระทำยิ่ง” ในที่นี้หมายถึง กรณี, ปัญหา, ชนวน, เรื่องราว, คดีความ (case, question, affair, lawsuit, dispute, disciplinary case of dispute)

(ดูเพิ่มเติมที่ “อธิกรณ์” บาลีวันละคำ (973) 16-1-58)

อธิกรณ ใช้ในภาษาไทยว่า “อธิกรณ์” (อะ-ทิ-กอน) หมายถึง เหตุ, โทษ, คดี, เรื่องราว เป็นคำที่ใช้ในวงการสงฆ์ เช่น “ต้องอธิกรณ์” ความหมายเท่ากับ “ต้องคดี”

อธิกรณ์ : เรื่องที่เกิดขึ้นแล้วจะต้องจัดต้องทำ, เรื่องที่สงฆ์ต้องดำเนินการ มี 4 อย่าง คือ –

(1) วิวาทาธิกรณ์ การเถียงกันเกี่ยวกับพระธรรมวินัย

(1) อนุวาทาธิกรณ์ การโจทหรือกล่าวหากันด้วยอาบัติ

(3) อาปัตตาธิกรณ์ การต้องอาบัติ การปรับอาบัติ และการแก้ไขตัวให้พ้นจากอาบัติ

(4) กิจจาธิกรณ์ กิจธุระต่างๆ ที่สงฆ์จะต้องทำ เช่นให้อุปสมบท ให้ผ้ากฐิน

(๒) “สมถะ”

บาลีเขียน “สมถ” (สะ-มะ-ถะ) มาจาก สมุ (ธาตุ = สงบ, ระงับ) + ถ ปัจจัย = สมถ แปลตามศัพท์ว่า “ธรรมที่ยังความพอใจใจกามให้สงบ” เป็นคำเดียวกับที่เราคุ้นเคยในคำว่า “สมถวิปัสสนา” หมายถึง –

(1) สงบนิ่ง, สงบใจ (calm, quietude of heart)

(1) การระงับอธิกรณ์ (settlement of legal questions)

อธิกรณ + สมถ = อธิกรณสมถ หมายถึง วิธีดำเนินการเพื่อระงับอธิกรณ์, การระงับปัญหาหรืออธิกรณ์ที่เกิดขึ้น

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อธิกรณสมถะ” ว่า

(1) ways in which litigation may be settled.

(2) the settlings of questions that have arisen.

อธิกรณสมถะมี 7 วิธี ชื่อเรียกอธิกรณสมถะทั้ง 7 และความหมาย แสดงตามพจนานุกรมพุทธศาสตร์ ฉบับประมวลธรรม (พจนานุกรมพุทธศาสตร์ ไทย-อังกฤษ) ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต ดังนี้ –

อธิกรณสมถะ : ธรรมเครื่องระงับอธิกรณ์, วิธีดำเนินการเพื่อระงับอธิกรณ์ (settling of a case, a question, a dispute or a lawsuit; transaction; settlement of legal processes) –

(1) สัมมุขาวินัย (สำ-มุ-ขา-) วิธีระงับในที่พร้อมหน้า (verdict in the presence of a Sangha, the persons and the matter concerned, and the Doctrine and Discipline).

(2) สติวินัย (สะ-ติ-) วิธีระงับโดยถือสติเป็นหลัก (verdict of innocence; procedure for the acquittal of an Arahant who has fully-developed mindfulness).

(3) อมูฬหวินัย (อะ-มูน-หะ-) วิธีระงับสำหรับผู้หายจากเป็นบ้า (verdict of past insanity).

(4) ปฏิญญาตกรณะ (ปะ-ติน-ยา-ตะ-กะ-ระ-นะ) การทำตามที่รับ (doing according to what is admitted; proceeding on the acknowledgement [by the accused monk])

(5) ตัสสปาปิยสิกา (ตัด-สะ-ปา-ปิ-ยะ-สิ-กา) การตัดสินลงโทษแก่ผู้ผิดที่ไม่รับ (inflicting a penalty on one who is at fault; decision for specific depravity).

(6) เยภุยยสิกา (เย-พุย-ยะ-สิ-กา) การตัดสินตามคำของคนข้างมาก (decision according to the majority).

(7) ติณวัตถารกวินัย (ติน-นะ-วัด-ถา-ระ-กะ-) วิธีดุจกลบไว้ด้วยหญ้า (ประนีประนอม) (procedure for covering over (as) with grass, (a reconciliation of both parties without need for clearing up the rights and wrongs).

หากต้องการทราบรายละเอียดเพิ่มขึ้น ก็พึงดูต่อไป :

(1) สัมมุขาวินัย วิธีระงับในที่พร้อมหน้า

ระเบียบอันพึงทำในที่พร้อมหน้า, วิธีระงับต่อหน้า ได้แก่ การระงับอธิกรณ์ในที่พร้อมหน้าสงฆ์ (สังฆสัมมุขตา คือภิกษุเข้าประชุมครบองค์สงฆ์), ในที่พร้อมหน้าบุคคล (ปุคคลสัมมุขตา คือบุคคลที่เกี่ยวข้องในเรื่องนั้นอยู่พร้อมหน้ากัน), ในที่พร้อมหน้าวัตถุ (วัตถุสัมมุขตา คือยกเรื่องที่เกิดขึ้นนั้นวินิจฉัย), ในที่พร้อมธรรมวินัย (ธัมมสัมมุขตา และ วินยสัมมุขตา คือนำเอาหลักเกณฑ์ที่กำหนดไว้ตามพระธรรมวินัยมาใช้ปฏิบัติ ได้แก่วินิจฉัยถูกธรรม ถูกวินัย); สัมมุขาวินัย ใช้เป็นเครื่องระงับอธิกรณ์ได้ทุกอย่าง

(2) สติวินัย วิธีระงับโดยถือสติเป็นหลัก

ระเบียบยกเอาสติขึ้นเป็นหลัก ได้แก่ กิริยาที่สงฆ์สวดประกาศให้สมมติแก่พระอรหันต์ ว่าเป็นผู้มีสติเต็มที่ เพื่อระงับอนุวาทาธิกรณ์ ที่มีผู้โจทท่านด้วยศีลวิบัติ หมายความว่าจำเลยเป็นพระอรหันต์ สงฆ์เห็นว่าไม่เป็นฐานะที่จำเลยจะทำการล่วงละเมิดดังโจทก์กล่าวหา จึงสวดกรรมวาจาประกาศความข้อนี้ไว้ เรียกว่าให้สติวินัย แล้วยกฟ้องของโจทก์เสีย ภายหลังจำเลยจะถูกผู้อื่นโจทด้วยอาบัติอย่างนั้นอีก ก็ไม่ต้องพิจารณา ให้อธิกรณ์ระงับด้วยสติวินัย

(3) อมูฬหวินัย วิธีระงับสำหรับผู้หายจากเป็นบ้า

ระเบียบที่ให้แก่ภิกษุผู้หายเป็นบ้าแล้ว, วิธีระงับอธิกรณ์สำหรับภิกษุผู้หายจากเป็นบ้า ได้แก่ กิริยาที่สงฆ์สวดประกาศให้สมมติแก่ภิกษุผู้หายเป็นบ้าแล้ว เพื่อระงับอนุวาทาธิกรณ์ อธิบายว่า จำเลยเป็นบ้าทำการล่วงละเมิดอาบัติ แม้จะเป็นจริงก็เป็นอนาบัติ เมื่อเธอหายบ้าแล้วมีผู้โจทด้วยอาบัติระหว่างเป็นบ้านั้นไม่รู้จบ ท่านให้สงฆ์สวดกรรมวาจาประกาศความข้อนี้ไว้ เรียกว่า อมูฬหวินัย ยกฟ้องโจทเสีย ภายหลังมีผู้โจทด้วยอาบัตินั้น หรืออาบัติเช่นนั้น ในคราวที่เป็นบ้า ก็ให้อธิกรณ์เป็นอันระงับด้วยอมูฬหวินัย

(4) ปฏิญญาตกรณะ การทำตามที่รับ

“ทำตามรับ” ได้แก่ ปรับอาบัติตามปฏิญญาของจำเลยผู้รับเป็นสัตย์ การแสดงอาบัติก็จัดเข้าในข้อนี้

(5) ตัสสปาปิยสิกา การตัดสินลงโทษแก่ผู้ผิดที่ไม่รับ

กรรมอันสงฆ์พึงทำเพราะความที่ภิกษุนั้นเป็นผู้เลวทราม, กรรมนี้สงฆ์ทำแก่ภิกษุผู้เป็นจำเลยในอนุวาทาธิกรณ์ ให้การกลับไปกลับมา เดี๋ยวปฏิเสธ เดี๋ยวสารภาพ พูดถลากไถล พูดกลบเกลื่อนข้อที่ถูกซัก พูดมุสาซึ่งหน้า สงฆ์ทำกรรมนี้แก่เธอเป็นการลงโทษตามความผิดแม้ว่าเธอจะไม่รับ หรือเพื่อเพิ่มโทษจากอาบัติที่ต้อง

(6) เยภุยยสิกา การตัดสินตามคำของคนข้างมาก

กิริยาเป็นไปตามข้างมาก ได้แก่ วิธีตัดสินอธิกรณ์ โดยถือเอาตามคำของคนข้างมาก เช่น วิธีจับสลากเพื่อชี้ข้อผิดถูก ข้างไหนมีภิกษุผู้ร่วมพิจารณาลงความเห็นมากกว่า ก็ถือเอาพวกข้างนั้น เป็นวิธีอย่างเดียวกับการโหวตคะแนนเสียง, ใช้สำหรับระงับวิวาทาธิกรณ์

(7) ติณวัตถารกวินัย วิธีดุจกลบไว้ด้วยหญ้า (ประนีประนอม)

ระเบียบดังกลบไว้ด้วยหญ้า ได้แก่ กิริยาที่ให้ประนีประนอมกันทั้งสองฝ่าย ไม่ต้องชำระสะสางหาความเดิม เป็นวิธีระงับอาปัตตาธิกรณ์ ที่ใช้ในเมื่อจะระงับลหุกาบัติที่เกี่ยวกับภิกษุจำนวนมาก ต่างก็ประพฤติไม่สมควรและซัดทอดกัน เป็นเรื่องนุงนังซับซ้อน ชวนให้ทะเลาะวิวาท กล่าวซัดลำเลิกกันไปไม่มีที่สุด จะระงับด้วยวิธีอื่นก็จะเป็นเรื่องลุกลามไป เพราะถ้าจะสืบสวนสอบสวนปรับให้กันและกันแสดงอาบัติ ก็มีแต่จะทำให้อธิกรณ์รุนแรงยิ่งขึ้น จึงระงับเสียด้วยติณวัตถารกวิธี คือแบบกลบไว้ด้วยหญ้า ตัดตอนยกเลิกเสีย ไม่สะสางความหลังกันอีก

————-

อย่างไรก็ตาม ทุกวิธีจะต้องยึดพระธรรมวินัยเป็นหลัก คือต้องไม่เป็นวิธีที่ลบล้าง หลีกเลี่ยง หรือบิดเบือนพระธรรมวินัย เช่น กระทำความผิดจริงถึงขั้นขาดจากความเป็นภิกษุ แต่ใช้วิธีประนีประนอมให้อยู่เป็นภิกษุต่อไปเพื่อเห็นแก่ความสงบ-อย่างนี้ไม่ใช่วิธีที่ถูกต้อง

: เพียงแค่จิตสงบได้จริง ทุกสิ่งก็สยบ

————–

(พระคุณท่าน Sunant Pramaha เมตตาชี้แนะ)

#บาลีวันละคำ (977)

20-1-58

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย