ราชคฤห์ (บาลีวันละคำ 1,781)

ราชคฤห์

อ่านว่า ราด-ชะ-คฺรึ

แยกศัพท์เป็น ราช + คฤห์

(๑) “ราช”

บาลีอ่านว่า รา-ชะ แปลตามรากศัพท์ว่า –

(1) “ผู้รุ่งเรืองโดยยิ่งเพราะมีเดชานุภาพมาก”

ความหมายนี้ประกอบขึ้นจาก ราชฺ (ธาตุ = รุ่งเรือง) + อ (ปัจจัย) = ราช

หมายความว่า ผู้เป็นพระราชาย่อมมีเดชานุภาพมากกว่าคนทั้งหลาย

(2) “ผู้ยังคนทั้งหลายให้ยินดี”

ความหมายนี้ประกอบขึ้นจาก รญฺชฺ (ธาตุ = ยินดี พอใจ) + ณ (ปัจจัย) ลบ ณ ลบ ญฺ แผลง ร เป็น รา = ราช

หมายความว่า เป็นผู้อำนวยความสุขให้ทวยราษฎร์ จนคนทั้งหลายร้องออกมาว่า “ราชา ราชา” (พอใจ พอใจ)

“ราช” หมายถึง พระราชา, พระเจ้าแผ่นดิน ใช้นำหน้าคำให้มีความหมายว่า เป็นของพระเจ้าแผ่นดิน, เกี่ยวกับพระเจ้าแผ่นดิน หรือเป็นของหลวง

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ราช ๑, ราช– : (คำนาม) พระเจ้าแผ่นดิน, พญา (ใช้แก่สัตว์) เช่น นาคราช คือ พญานาค สีหราช คือ พญาราชสีห์, คํานี้มักใช้ประกอบกับคําอื่น, ถ้าคําเดียวมักใช้ว่า ราชา.”

(๒) “คฤห์”

บาลีเป็น “คห” (คะ-หะ) รากศัพท์มาจาก คหฺ (ธาตุ = จับ, ยึด, ถือเอา) + อ ปัจจัย

: คหฺ + อ = คห (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ที่เก็บทรัพย์อันคนนำมาแล้ว” (คนหาทรัพย์มาเก็บไว้ที่นั่น จึงเรียกที่นั่นว่า คห = ที่เก็บทรัพย์) หมายถึง บ้าน (a house)

ศัพท์ที่ใกล้กันอีกคำหนึ่งคือ “เคห” (เค-หะ) รากศัพท์เหมือนกับ “คห” เพียงแต่แปลง อะ ที่ ค-(ห) เป็น เอ : คห > เคห

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “เคห” ว่า a dwelling, hut, house; the household (ที่อยู่อาศัย, กระท่อม, บ้าน; ครัวเรือน)

บาลี “คห” สันสกฤตเป็น “คฤห”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“คฤห : (คำนาม) เรือน, บ้าน; ภริยา, ภารยา, วธู, เมีย; นาม; a house, a mansion; a wife; an appellation, name.”

ราช + คห = ราชคห > ราชคฤห > ราชคฤห์ แปลตามศัพท์ว่า “เรือนของพระราชา” หรือ “เรือนหลวง”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“ราชคฤห์ : นครหลวงของแคว้นมคธ เป็นนครที่มีความเจริญรุ่งเรือง เต็มไปด้วยคณาจารย์เจ้าลัทธิ พระพุทธเจ้าทรงเลือกเป็นภูมิที่ประดิษฐานพระพุทธศาสนาเป็นปฐม พระเจ้าพิมพิสาร ราชาแห่งแคว้นมคธ ครองราชสมบัติ ณ นครนี้.”

…………..

“ราชคฤห์” เป็นชื่อเมืองหลวงของแคว้นมคธสมัยพุทธกาล เป็นเมืองในหุบเขา มีภูเขาล้อมรอบ 5 ลูก จึงมีชื่อเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า “เบญจคีรีนคร” หรือที่ในคัมภีร์ใช้คำว่า “คิริพฺพช” (คิ-ริบ-พะ-ชะ) แปลว่า “เมืองที่มีภูเขาเป็นคอก” คือมีภูเขาล้อมรอบเหมือนคอกวัว

ภูเขา 5 ลูกที่ล้อมรอบเมืองราชคฤห์ คือ ปัณฑวะ คิชฌกูฏ เวภาระ อิสิคิลิ และเวปุลละ

“ราชคฤห์” เป็นเมืองที่พระอรหันต์ 500 รูป มีพระมหากัสสปะเป็นประธานพร้อมใจกันเลือกเป็นที่ประชุมทำสังคายนาเมื่อหลังพุทธปรินิพพาน 3 เดือน สถานที่ประชุมคือถ้ำสัตตบรรณคูหา ภูเขาเวภารบรรพต โดยพระเจ้าอชาตศัตรูเป็นศาสนูปถัมภก สิ้นเวลา 7 เดือนจึงเสร็จ

เมืองราชคฤห์เป็นฐานที่มั่นของพระพุทธศาสนาทั้งในระยะเริ่มต้นการประกาศคำสอนให้เป็นที่ปรากฏ ทั้งในช่วงเวลาที่รวบรวมคำสอนให้เป็นหลักฐานเพื่อเผยแผ่หลังจากพระพุทธเจ้าเสด็จดับขันธปรินิพพานแล้ว

อาจกล่าวได้ว่า พระพุทธศาสนาที่ชาวโลกได้รู้จักในทุกวันนี้มีจุดเริ่มต้นอยู่ที่เมืองราชคฤห์นี้เอง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: กระท่อมของคนที่รู้จักพอ

: ให้ความสุขมากกว่าคฤหาสน์ห้องหอของคนที่ไม่รู้จักอิ่ม

23-4-60

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย