อิริยาบถ (บาลีวันละคำ 2,343)

อิริยาบถ

ถ ถุงสะกด ไม่ใช่ ท ทหาร

อ่านว่า อิ-ริ-ยา-บด

“อิริยาบถ” บาลีเป็น “อิริยาปถ” อ่านว่า อิ-ริ-ยา-ปะ-ถะ แยกคำเป็น อิริยา + ปถ

(๑) “อิริยา” (อิ-ริ-ยา)

รากศัพท์มาจาก อิริย (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อ ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์

: อิริยฺ + อ = อิริย + อา = อิริยา แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาเป็นเหตุเป็นไปแห่งอัตภาพ” หรือ “กิริยาเป็นเหตุเป็นไปแห่งกิจทางร่างกาย” หมายถึง การเคลื่อนไหว, กิริยาอาการ, ท่าทาง (movement, posture, deportment)

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อิริยา : (คำนาม) อาการเคลื่อนไหว, กิริยา, ท่าทาง. (ป.; ส. อีรฺยา).”

(๒) “ปถ” (ปะ-ถะ)

รากศัพท์มาจาก ปถฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ ปัจจัย

: ปถฺ + อ = ปถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นเครื่องเดินไป” (2) “ที่เป็นที่ไป” (3) “ที่อันผู้มีกิจน้อยใหญ่เกิดขึ้นดำเนินไป” หมายถึง หนทาง, ถนน, ทาง (path, road, way)

: อิริยา + ปถ = อิริยาปถ แปลตามศัพท์ว่า “ครรลองแห่งการเคลื่อนไหว” หมายถึง อิริยาบถ, อาการของการเคลื่อนไหว; ความประพฤติดี (way of deportment; mode of movement; good behaviour)

“อิริยาปถ” ที่เป็นหลักหรืออิริยาบถใหญ่มี 4 อย่าง คือ การเดิน (walking), การยืน (standing), การนั่ง (sitting), การนอน (lying down)

“อิริยาปถ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อิริยาบถ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อิริยาบถ : (คำนาม) อาการที่ร่างกายอยู่ในท่าใดท่าหนึ่ง เช่น วิ่ง กระโดด เดิน ยืน นั่ง นอน, ถ้าตามมหาสติปัฏฐานสูตร กำหนดไว้ ๔ อย่าง คือ เดิน ยืน นั่ง นอน. (ป.).”

อภิปราย :

โปรดอ่านข้อความข้างล่างนี้ —

“นั่งกันมานานพอสมควรแล้ว ขอเชิญออกไปผลัดเปลี่ยนอริยบทตามอัธยาศัยสัก 15 นาทีนะครับ”

คำว่า “อริยบท” ในข้อความนี้เป็นคำผิดทับซ้อน

คำที่ถูกต้องในความหมายที่ต้องการพูดคือ “อิริยาบถ” (อาการที่ร่างกายอยู่ในท่าใดท่าหนึ่ง คือ ยืน เดิน นั่ง นอน)

“ผลัดเปลี่ยนอิริยาบถ” แปลว่า เปลี่ยนจากท่าหนึ่งไปเป็นอีกท่าหนึ่ง เช่นจากท่านั่งเป็นยืน หรือเดิน อย่างที่พูดว่า ยืดเส้นยืดสาย ขยับเขยื้อนเคลื่อนไหวเพื่อผ่อนคลายความเมื่อยขบจากการที่อยู่ในท่าใดท่าหนึ่งเป็นเวลานาน

คำว่า “อริยบท” ในข้อความนี้จึงเป็นคำผิดทับซ้อน

(1) ผิดซ้อนแรก คือ เขียน “-บถ” เป็น “-บท”

พอได้ยินเสียงว่า “บด” เป็นต้องใช้ ท ทหาร สะกด ตามความถนัดมือ

“อิริยาบถ” กลายเป็น “อิริยาบท” (ท ทหาร สะกด-ผิด)

บถ (ถ ถุง สะกด) แปลว่า ทาง (path, road, way)

บท (ท ทหาร สะกด) แปลว่า เท้า (foot, step)

“อิริยาบถ” ใช้ “บถ” ถ ถุง ไม่ใช่ “บท” ท ทหาร

(2) ผิดซ้อนที่ 2 คือ “อิริยา-” เขียนเป็น “อริยา-” อาจเพราะไม่คุ้นกับเสียง อิริ–

(3) ผิดซ้อนที่ 3 จาก “อริยา-” (ซึ่งผิดมาจาก “อิริยา”) ยังหดเสียงลงมาเป็น “อริย-” เข้าอีก

เบ็ดเสร็จแล้ว “อิริยาบถ” ก็กลายเป็น “อริยบท” เป็นอีกคำหนึ่งไปเลย

“อริยบท” แปลตามศัพท์ว่า “ทางของพระอริยะ” หรือ “ทางอันประเสริฐ” ซึ่งไม่ใช่ความหมายที่ต้องการจะพูด เป็นคำที่พูดผิดเขียนผิด จากคำถูกคือ “อิริยาบถ”

แต่เมื่อผิดเป็น “อริยบท” เข้าแล้ว เกิดเป็นคำที่มีความหมายขึ้นมา แต่ความหมายนั้นก็ไม่ใช่ความหมายที่ต้องการจะพูด จึงเป็นการใช้คำผิดความหมายอีกลักษณะหนึ่ง

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เพิ่งรู้ว่าผิด

: ดีกว่าไม่รู้ว่าผิด

#บาลีวันละคำ (2,343)

11-11-61

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย