อิริยาบถ – อีกที (บาลีวันละคำ 4,622)

อิริยาบถ – อีกที

ท่านมีแรงเขียนคำผิด

ข้าพเจ้าก็มีแรงบอกคำถูก

“อิริยาบถ” ภาษาไทยอ่านว่า อิ-ริ-ยา-บด

บาลีเป็น “อิริยาปถ” อ่านว่า อิ-ริ-ยา-ปะ-ถะ 

“อิริยาปถ” แยกคำเป็น อิริยา + ปถ 

(๑) “อิริยา” 

อ่านว่า อิ-ริ-ยา รากศัพท์มาจาก อิริย (ธาตุ = ไป, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์ 

: อิริยฺ + อ = อิริย + อา = อิริยา แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาเป็นเหตุเป็นไปแห่งอัตภาพ” หรือ “กิริยาเป็นเหตุเป็นไปแห่งกิจทางร่างกาย” หมายถึง การเคลื่อนไหว, กิริยาอาการ, ท่าทาง (movement, posture, deportment) 

ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อิริยา : (คำนาม) อาการเคลื่อนไหว, กิริยา, ท่าทาง. (ป.; ส. อีรฺยา).”

(๒) “ปถ” 

อ่านว่า ปะ-ถะ รากศัพท์มาจาก ปถฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย 

: ปถฺ + อ = ปถ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “ที่เป็นเครื่องเดินไป” (2) “ที่เป็นที่ไป” (3) “ที่อันผู้มีกิจน้อยใหญ่เกิดขึ้นดำเนินไป” หมายถึง หนทาง, ถนน, ทาง (path, road, way) 

บาลี “ปถ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บถ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บถ : (คำแบบ) (คำนาม) ทาง เช่น กรรมบถ. (ป. ปถ).”

หมายเหตุ: คำว่า “คำแบบ” หมายความว่า คำที่ใช้เฉพาะในหนังสือ ไม่ใช่คำพูดทั่วไป

: อิริยา + ปถ = อิริยาปถ (อิ-ริ-ยา-ปะ-ถะ) แปลตามศัพท์ว่า “ครรลองแห่งการเคลื่อนไหว” 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อิริยาปถ” ว่า way of deportment; mode of movement; good behaviour 

พจนานุกรม บาลี-ไทย-อังกฤษ ฉบับภูมิพโลภิกขุ (ซึ่งใช้พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ เป็นต้นฉบับ) แปลภาษาอังกฤษเป็นไทยว่า อิริยาบถ, อาการของการเคลื่อนไหว; ความประพฤติดี 

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ขยายความไว้ว่า –

There are 4 iriyāpathas or postures, viz. walking, standing, sitting, lying down

อิริยาบถหรืออาการมี 4 อย่าง, กล่าวคือ การเดิน, การยืน, การนั่ง, การนอน

ที่ยกพจนานุกรมบาลี-อังกฤษ มาอ้าง ไม่ได้หมายความว่านับถือเลื่อมใสฝรั่งเหนือกว่าครูบาอาจารย์บาลีของไทย แต่เพื่อให้เห็นร่องรอยลีลาว่า ฝรั่งเรียนบาลีและเข้าใจบาลีแบบไหน

สรุปว่า “อิริยาปถ” ที่เป็นหลักหรืออิริยาบถใหญ่มี 4 อย่าง คือ –

การเดิน (walking) 

การยืน (standing) 

การนั่ง (sitting) 

การนอน (lying down) 

บาลี “อิริยาปถ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “อิริยาบถ”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกความหมายของ “อิริยาบถ” ไว้ดังนี้ –

…………..

อิริยาบถ : “ทางแห่งการเคลื่อนไหว”, ท่าทางที่ร่างกายจะเป็นไป, ท่าที่เคลื่อนไหวตั้งวางร่างกายอย่างใดอย่างหนึ่ง, อิริยาบถหลักมี ๔ คือ ยืน เดิน นั่ง นอน, อิริยาบถย่อย เรียกว่า จุณณิยอิริยาบถ หรือ   จุณณิกอิริยาบถ ได้แก่ ท่าที่แปรเปลี่ยนยักย้ายไประหว่างอิริยาบถทั้ง ๔ นั้น

…………..

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อิริยาบถ : (คำนาม) อาการที่ร่างกายอยู่ในท่าใดท่าหนึ่ง เช่น วิ่ง กระโดด เดิน ยืน นั่ง นอน, ถ้าตามมหาสติปัฏฐานสูตร กำหนดไว้ ๔ อย่าง คือ เดิน ยืน นั่ง นอน. (ป.).”

ประกาศ :

คำว่า “อิริยาบถ” ประกอบด้วยคำว่า “อิริยา” และคำว่า “บถ”

คำว่า “อิริยา” คือ อิ-ริ-ยา 

ไม่ใช่ อริยา

และไม่ใช่ อริย

คำว่า “บถ” คือ –บถ ถ ถุง สะกด 

ไม่ใช่ บท ท ทหาร

“อิริยาบถ”

ไม่ใช่ อริยาบถ

ไม่ใช่ อริยบถ

ไม่ใช่ อิริยาบท

ไม่ใช่ อริยาบท

ไม่ใช่ อริยบท

แต่-คือ “อิริยาบถ” อิ-ริ-ยา-บถ 

แถม :

การเขียนภาษาไทยก็ใช้หลักเดียวกับการปฏิบัติตามกฎกติกาทั้งปวงในสังคม 

เช่น ข้ามถนนที่ทางม้าลาย

เราก็รับรู้กติกาว่า เขาให้ข้ามถนนที่ทางม้าลาย

ทุกครั้งที่จะข้ามถนน เราก็มองหาทางม้าลาย และข้ามที่ทางม้าลาย

ง่าย ๆ แค่นี้

การเขียนภาษาไทยก็เช่นเดียวกัน

เราก็รับรู้กติกาว่า คำนี้เขียนอย่างนี้ สะกดอย่างนี้

ทุกครั้งที่จะเขียนคำนั้น เราก็ตรวจสอบว่าคำนั้นสะกดอย่างไร แล้วก็สะกดตามนั้น

ง่าย ๆ แค่นี้

การสะกดคำให้ถูกต้องตามหลักภาษา ไม่ใช่การบังคับให้เราเอาศีรษะเดินต่างเท้า เพราะฉะนั้น จึงอยู่ในวิสัยที่ทุกคนสามารถปฏิบัติตามได้ ไม่ยาก

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ความมักง่ายเป็นมิตรที่แสนดี

: แต่เป็นศัตรูที่แสนเลว

———————

ที่เขียนคำว่า “อิริยาบถ” เป็นบาลีวันละคำอีกที (และอาจจะต้องอีกหลายที) เพราะวันนี้ (6 ก.พ.2568) ได้อ่านโพสต์ที่อยู่ในระดับสูงโพสต์หนึ่ง ท่านสะกดคำว่า “อิริยาบถ” เป็น “อริยาบท” อย่างไม่น่าเชื่อ จึงขอถือเป็นโอกาสทบทวนความรู้กันอีกที

#บาลีวันละคำ (4,622)

6-2-68 

…………………………….

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย

…………………………….