สามิบริโภค (บาลีวันละคำ 2,748)

สามิบริโภค

กินอย่างผู้หมดอยาก

อ่านว่า สา-มิ-บอ-ริ-โพก

ประกอบด้วยคำว่า สามิ + บริโภค

(๑) “สามิ”

คำนี้บาลีเป็น “สามี” อีกรูปหนึ่ง รากศัพท์มาจาก ส (แทนศัพท์ว่า “ธน” = ทรัพย์) + อามิ ปัจจัย

: ส + อามิ = สามิ

มีสูตรกระจายคำเพื่อแสดงความหมาย (ภาษาไวยากรณ์เรียกว่า “รูปวิเคราะห์”) ว่า

: สํ ธนํ อสฺสตฺถีติ สามิ = สะ คือทรัพย์ ของผู้นั้น มีอยู่ เหตุนั้น ผู้นั้นจึงชื่อว่า สามิ = ผู้มีทรัพย์

“สามิ” ในบาลีใช้ในความหมายว่า –

(1) เจ้าของ, ผู้ปกครอง, เจ้า, นาย (owner, ruler, lord, master)

(2) สามี (husband)

บาลี “สามิ > สามี” สันสกฤตเป็น “สฺวามินฺ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“สฺวามินฺ : (คำนาม) ‘สวามิน,’ เจ้าของ, คำว่า ‘สวามี, บดี, อธิการี, หรือสวามินี, ฯลฯ.’ ก็มีนัยอย่างเดียวกัน; นาย, เจ้าหรือจ้าว, คำว่า ‘อธิภู, นายก, อธิป, ฯลฯ.’ ก็มีนัยอย่างเดียวกัน ผัว, คำว่า ‘ภรฺตา, ปติ, สฺวามี, ฯลฯ.’ ก็มีนัยอย่างเดียวกัน; อธิราช, ราชันหรือราชา; อุปาธยาย, อาจารย์, ครูผู้สั่งสอนธรรมหรือเวท; พราหมณ์หรือบัณฑิตผู้คงแก่เรียน; การติเกย; พระวิษณุ; พระศิวะ; มุนิวัตสยายน; ครุฑ; an owner, proprietor, a master or mistress, &c.; a master or lord, &c.; a husband, a lover, &c.; a sovereign, a monarch; a spiritual preceptor, religious teacher; a learned Brāhmaṇ or Paṇḍit; Kartikeya; Vishṇu; Śiva; the Muni Vatsyāyana; Garuḍa.”

จะเห็นว่า “สฺวามิน” ในสันสกฤตมีความหมายกว้างกว่า “สามิ” หรือ “สามี” ในบาลี

(๒) “บริโภค”

บาลีเป็น “ปริโภค” (ปะ-ริ-โพ-คะ) รากศัพท์มาจาก ปริ (รอบด้าน) + ภุชฺ (ธาตุ = กิน) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อุ ที่ ภุ-(ชฺ) เป็น โอ, แปลง ช เป็น ค

: ปริ + ภุชฺ + ณ = ปริภุชณ > ปริภุช > ปริโภช > ปริโภค แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งอันคนใช้สอยรอบด้าน” หมายถึง การบริโภค, การใช้สอย, สิ่งที่ใช้สอย

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปริโภค” ว่า –

(1) material for enjoyment, food, feeding (เครื่องบริโภค, อาหาร, โภชนะ)

(2) enjoyment, use (การบริโภค, การใช้สอย)

“ปริโภค” ภาษาไทยใช้ว่า “บริโภค”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“บริโภค : (คำกริยา) กิน (ใช้เฉพาะอาการที่ทําให้ล่วงลําคอลงไปสู่กระเพาะ) เช่น บริโภคอาหาร, เสพ เช่น บริโภคกาม; ใช้สิ้นเปลือง, ใช้สอย, เช่น บริโภคสมบัติ, คู่กับ อุปโภค. (ป. ปริโภค).”

สามิ + ปริโภค = สามิปริโภค (สา-มิ-ปะ-ริ-โพ-คะ) แปลตามศัพท์ว่า “การกินและการใช้สอยโดยความเป็นเจ้าของ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “สามิบริโภค” (สา-มิ-บอ-ริ-โพก) หรือจะเรียกเป็น “สามีบริโภค” ก็ได้

ขยายความ :

“บริโภค” ในที่นี้ ท่านจำแนกไว้ 4 อย่าง คำบาลีและคำแปลว่าดังนี้

(1) เถยฺยปริโภค (เถย-ยะ-ปะ-ริ-โพ-คะ) = บริโภคอย่างขโมย

(2) อิณปริโภค (อิ-นะ-ปะ-ริ-โพ-คะ) = บริโภคอย่างเป็นหนี้

(3) ทายชฺชปริโภค (ทา-ยัด-ชะ-ปะ-ริ-โพ-คะ) = บริโภคอย่างเป็นผู้รับมรดก

(4) สามิปริโภค (สา-มิ-ปะ-ริ-โพ-คะ) = บริโภคอย่างเป็นเจ้าของ

คำว่า “สามิปริโภค” ในคัมภีร์ชั้นอรรถกถา เช่น สมันตปาสาทิกา ภาค 2 อรรถกถาพระวินัย รูปิยสิกขาบท หน้า 230 เป็นต้น ขยายความไว้ว่า

…………..

ขีณาสวานํ  ปริโภโค สามิปริโภโค  นาม.

การบริโภคของพระขีณาสพทั้งหลาย ชื่อว่าสามิบริโภค.

เต  หิ  ตณฺหาทาสพฺยํ  อตีตตฺตา  สามิโน  หุตฺวา  ปริภุญฺชนฺติ.

พระขีณาสพทั้งหลายเหล่านั้นแลชื่อว่าบริโภคในฐานเป็นเจ้าของ เพราะล่วงพ้นความเป็นทาสแห่งตัณหาได้แล้ว

…………..

หนังสือ พุทธธรรม ฉบับขยายความ งานนิพนธ์ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต หน้า 351 อธิบายไว้ว่า –

…………..

ในชั้นอรรถกถา ท่านจำแนกการบริโภคของภิกษุสามเณรซึ่งเป็นผู้รับทักขิณาของชาวบ้านมาฉันและใช้สอยว่ามี 4 อย่าง

……

……

พวกที่ 4 ได้แก่พระอรหันต์ทั้งหลาย ซึ่งเป็นผู้พ้นจากความเป็นทาสแห่งตัณหาแล้ว เป็นผู้มีคุณความดีสมควรแก่ของถวายอย่างแท้จริง มีสิทธิสมบูรณ์ในการรับและบริโภคทักขิณา การบริโภคของพระอรหันต์ท่านเรียกว่า สามิบริโภค คือบริโภคฐานเป็นเจ้าของ

…………..

ดูก่อนภราดา!

: อยากมาก หิวมาก

: หมดอยาก หมดหิว

21-12-62

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย