พระบฏ (บาลีวันละคำ 2,801)
พระบฏ
อ่านว่า พฺระ-บด
ประกอบด้วยคำว่า พระ + บฏ
(๑) “พระ”
มีผู้ให้ความเห็นว่าน่าจะมาจาก “วร” (วะ-ระ) ในบาลีสันสกฤต แปลว่า “ประเสริฐ” แปลง ว เป็น พ ออกเสียงว่า พะ-ระ แล้วกลายเสียงเป็น พฺระ (ร กล้ำ)
ในที่นี้คำว่า “พระ” เป็นคำใช้ประกอบหน้าคําอื่นแสดงความยกย่อง (พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายของ “พระ” ไว้ 13 อย่าง)
(๒) “บฏ”
บาลีเป็น “ปฏ” อ่านว่า ปะ-ตะ (-ฏ ฏ ปฏัก) รากศัพท์มาจาก –
(1) ปฏฺ (ธาตุ = ไป, ถึง, เป็นไป) + อ (อะ) ปัจจัย
: ปฏ + อ = ปฏ แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งเป็นเครื่องให้ไปได้” (คือทำให้ไปไหนได้สะดวก) (2) “สิ่งที่ถึงความเก่าได้”
(2) ป (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ฏิ (ธาตุ = ปกปิด) + อ (อะ) ปัจจัย, ลบสระที่สุดธาตุ (ฏิ > ฏ)
: ป + ฏิ = ปฏิ + อ = ปฏิ > ปฏ แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งเป็นเครื่องปกปิดหิริโอตตัปปะไว้โดยทั่วไป” (2) “สิ่งที่ปกปิดอวัยวะที่น่าละอายไว้”
พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “ปฏ” (ปุงลิงค์) ว่า cloth; cloak, garment (ผ้า; เสื้อคลุม, เสื้อผ้า)
หนังสือ ศัพท์วิเคราะห์ ของ พระมหาโพธิวงศาจารย์ (ทองดี สุรเตโช ป.ธ.๙, ราชบัณฑิต) แปล “ปฏ” ว่า แผ่น, ผ้า, แผ่นผ้า, เครื่องนุ่งห่ม
บาลี “ปฏ” สันสกฤตก็เป็น “ปฏ”
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ปฏ : (คำนาม) ผ้างาม; ผ้าสี; ผ้าผืน. ฯลฯ; ผ้าใบ; ผ้าเต๊นท์, ผ้ากั้นปฏมณฑป; เครื่องแต่งตัวอันเปนผ้าสี; พัสดุสำหรับมุงหลังคา, หลังคา; fine cloth; coloured cloth; a sheet of cloth, &c.; canvas; a tent-cloth, a screen of cloth surrounding a tent; a coloured garment; a thatch, a roof.”
“ปฏ” ใช้ในภาษาไทยเป็น “บัฏ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บัฏ : (คำนาม) ผืนผ้า, แผ่น เช่น หิรัญบัฏ. (ป., ส. ปฏ).”
ในที่นี้ใช้เป็น “บฏ” (ฏ ปฏัก สะกด)
พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“บฏ : (คำแบบ) (คำนาม) ผ้าทอ, ผืนผ้า; เรียกผืนผ้าที่มีรูปพระพุทธเจ้าเป็นต้นและแขวนไว้เพื่อบูชาว่า พระบฏ. (ป. ปฏ).”
พระ + บฏ = พระบฏ (พฺระ-บด) หมายถึง ผืนผ้าที่มีรูปพระพุทธเจ้าเป็นต้นและแขวนไว้เพื่อบูชา – ตามที่พจนานุกรมฯ บอก
อภิปราย :
โปรดสังเกตว่า คำเดิมคำเดียวคือ “บฏ” แต่เมื่อเป็น “ผืนผ้าที่มีรูปพระพุทธเจ้าเป็นต้นและแขวนไว้เพื่อบูชา” ไม่เรียกว่า “บฏ” คำเดียว แต่ต้องเรียกว่า “พระบฏ”
ขอให้เทียบกับคำว่า “พระพุทธรูป” บางทีเราอาจเรียกว่า “พุทธรูป” โดยไม่มีคำว่า “พระ” ก็เป็นอันเข้าใจได้
แต่ผืนผ้าที่มีรูปพระพุทธเจ้าเป็นต้นและแขวนไว้เพื่อบูชา จะเรียกว่า “บฏ” เฉยๆ ไม่ได้ ต้องเรียกว่า “พระบฏ” เสมอ
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ถึงจะไม่มีคนเขียนภาพไว้กราบไหว้
: ก็หวังให้มีใครเขียนชื่อสื่อส่งกุศล
: ถึงจะมีทุกข์ยากขวากหนามตามประจญ
: ก็ขออย่าให้มีคนก่นว่าด่าประจาน
#บาลีวันละคำ (2,801)
12-2-63