อุทกุกเขปสีมา (บาลีวันละคำ 2,810)
อุทกุกเขปสีมา
คือสีมาแบบไหน
อ่านว่า อุ-ทะ-กุก-เขบ-ปะ-สี-มา
ประกอบด้วยคำว่า อุทก + อุกเขป + สีมา
(๑) “อุทก”
บาลีอ่านว่า อุ-ทะ-กะ รากศัพท์มาจาก อุทิ (ธาตุ = ไหลไป; เปียก, ชุ่ม) + ณฺวุ ปัจจัย, แปลง ณฺวุ เป็น อก (อะ-กะ), ลบสระที่สุดธาตุ (อุทิ > อุท)
: อุทิ + ณฺวุ = อุทิณฺวุ > อุทิก > อุทก (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่ไหลไป” (2) “สิ่งที่ทำให้เปียก” หมายถึง น้ำ (water)
(๒) “อุกเขป”
เขียนแบบบาลีเป็น “อุกฺเขป” (มีจุดใต้ กฺ) อ่านว่า อุก-เข-ปะ รากศัพท์มาจาก อุ (คำอุปสรรค = ขึ้น, นอก) + ขิปฺ (ธาตุ = ซัดไป, ขว้าง, ทิ้ง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ซ้อน กฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (อุ + กฺ + ขิปฺ), แผลง อิ ที่ ขิ-(ปฺ) เป็น เอ (ขิปฺ > เขป)
: อุ + กฺ + ขิปฺ = อุกฺขิปฺ + ณ = อุกฺขิปณ > อุกฺขิป > อุกฺเขป แปลตามศัพท์ว่า “การซัดขึ้น”
“อุกฺเขป” ถ้าใช้เป็นคำนาม (ปุงลิงค์) หมายถึง การยกขึ้น (lifting up raising) ถ้าใช้เป็นคุณศัพท์ หมายถึง ขว้างทิ้ง (throwing away)
(๓) “สีมา”
รากศัพท์มาจาก สี (ธาตุ = ผูก) + ม ปัจจัย + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: สี + ม = สีม + อา = สีมา แปลตามศัพท์ว่า “ขอบเขตอันเขาผูกไว้” หมายถึง แดน, ขอบเขต, ตำบล (boundary, limit, parish)
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“สีมา : (คำนาม) เขต, แดน; เครื่องหมายบอกเขตโบสถ์ มักทําด้วยแผ่นหินหรือหลักหินเป็นต้น เรียกว่า ใบพัทธสีมา, ใบสีมา หรือ ใบเสมา ก็ว่า. (ป., ส.).”
การประสมคำ :
๑ อุทก + อุกฺเขป = อุทกุกฺเขป (อุ-ทะ-กุก-เข-ปะ) แปลว่า “การซัดขึ้นซึ่งน้ำ” หมายถึงการวักน้ำขึ้นจากผิวน้ำแล้วซัดให้ไกลออกไป
๒ อุทกุกฺเขป + สีมา = อุทกุกฺเขปสีมา (อุ-ทะ-กุก-เข-ปะ-สี-มา) แปลว่า “เขตแดนกันกำหนดด้วยการวักน้ำสาดไปถึง”
ขยายความ :
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต ที่คำว่า “อุทกุกเขป” อธิบายไว้ดังนี้ –
…………..
อุทกุกเขป : เขตสามัคคีชั่ววักน้ำสาดแห่งคนมีอายุและกำลังปานกลาง หมายถึง เขตชุมนุมทำสังฆกรรมที่กำหนดลงในแม่น้ำ หรือทะเล ชาตสระ (ที่ขังน้ำเกิดเองตามธรรมชาติ เช่น บึง หนอง ทะเลสาบ) โดยพระภิกษุประชุมกันบนเรือ หรือบนแพ ซึ่งผูกกับหลักในน้ำ หรือทอดสมออยู่ห่างจากตลิ่งกว่าชั่ววิดน้ำสาด (ห้ามผูกโยงเรือหรือแพนั้น กับหลักหรือต้นไม้ริมตลิ่ง และห้ามทำในเรือหรือแพที่กำลังลอยหรือเดิน); อุทกุกเขปนี้ จัดเป็นอพัทธสีมาอย่างหนึ่ง.
…………..
ดูก่อนภราดา!
: สังฆกรรม จะทำต้องเลือกที่
: แต่ความดี อย่ามัวเลือกทำ
ภาพประกอบจากโพสต์ของ สุทธิชาติ นโม พุทฺธาย
#บาลีวันละคำ (2,810)
21-2-63