อาพาธึก (บาลีวันละคำ 2,864)

อาพาธึก

คำพิลึก แต่มีจริง

อ่านว่า อา-พา-ทึก

“อาพาธึก” บาลีเป็น “อาพาธิก” อ่านว่า อา-พา-ทิ-กะ ประกอบด้วย อาพาธ + อิก ปัจจัย

(ก) “อาพาธ” บาลีอ่านว่า อา-พา-ทะ รากศัพท์มาจาก อา (คำอุปสรรค = ทั่ว, ยิ่ง) + พาธฺ (ธาตุ = เบียดเบียน, ป่วน) + อ ปัจจัย

: อา + พาธฺ + อ = อาพาธ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่เบียดเบียนอย่างยิ่ง” “อาการที่ทำให้ปั่นป่วน” หมายถึง ความไข้, ความเจ็บป่วย, โรคภัยไข้เจ็บ (affliction, illness, disease)

ในภาษาไทยใช้ทับศัพท์ว่า “อาพาธ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อาพาธ : (คำกริยา) เจ็บป่วย (ใช้แก่ภิกษุสามเณร). (ป., ส.).”

ในคัมภีร์จตุกนิบาต อังคุตรนิกาย แสดงสมุฏฐานของ “อาพาธ” ไว้ว่า –

(1) ปิตตสมุฏฺฐาน = เกิดจากน้ำดี

(2) เสมหสมุฏฺฐาน = เกิดจากเสมหะ

(3) วาตสมุฏฺฐาน = เกิดจากลม

(4) สันนิปาติกะ = เกิดจากปัจจัยหลายอย่างรวมกัน

(5) อุตุปริณามชะ = เกิดจากเปลี่ยนอากาศ

(6) วิสมปริหารชะ = เกิดจากบริหารร่างกายไม่เหมาะสม

(7) โอปักกมิกะ = เกิดจากเหตุปัจจุบันทันด่วน เช่นอุบัติเหตุ

(8) กัมมวิปากชะ = เกิดจากผลกรรม

ในจักกวัตตสูตร กล่าวไว้ว่า เมื่อมนุษย์มีอายุขัยแปดหมื่นปี มนุษย์จะมี “อาพาธ” เพียง 3 ชนิดเท่านั้น คือ –

(1) อิจฺฉา = ความอยากกิน

(2) อนสนํ = ความไม่อยากกิน

(3) ชรา = ความแก่

(ข) อาพาธ + อิก = อาพาธิก (อา-พา-ทิ-กะ) แปลว่า “ผู้มีความไข้” หมายถึง คนอาพาธ, คนป่วย (affected with illness, a sick person)

บาลี “อาพาธิก” ในภาษาไทยใช้เป็น “อาพาธิก” และแผลงเป็น “อาพาธึก” (จาก –ธิก สระ อิ เป็น –ธึก สระ อึ)

คำที่แผลงตามหลักเดียวกันนี้ก็อย่างเช่น –

กากณิก (กา-กะ-นิ-กะ) = กากณึก (กา-กะ-หฺนึก. ทรัพย์มีราคาเล็กน้อย)

จาริก = จารึก (ความหมายเหมือน “จาริก” และยังหมายถึงเขียนหรือจารให้เป็นรอยลึกเป็นตัวอักษรหรือภาพเป็นต้นบนแผ่นศิลา โลหะ หรือดินเป็นต้น)

โชติก (โช-ติ-กะ) = โชดึก (ผู้มีความรุ่งเรือง) (คำเก่าสะกดเป็น-โชฎึก-ก็มี)

ปจฺจนีก (ปัด-จะ-นี-กะ) = ปัจนึก (ข้าศึก, ศัตรู)

ผลิก (ผะ-ลิ-กะ) = ผลึก (แก้วผลึก, ตกผลึก)

อธิก (อะ-ทิ-กะ) = อธึก (ยิ่ง, เกิน, มาก, เพิ่ม, เลิศ)

อนีก (อะ-นี-กะ) = อนึก (กองทัพ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อาพาธิก, อาพาธึก : (คำวิเศษณ์) เป็นไข้, เจ็บป่วย, เป็นโรค. (ป., ส.).”

ขยายความ :

เมื่อเอ่ยถึงความเจ็บป่วยหรือ “อาพาธ” สำนวนบาลีนิยมใช้ “ศัพท์ชุด” หรือ “ศัพท์พวง” คือคำที่พูดควบกันเสมอ ในกรณีนี้ก็คือ “อาพาธิโก  ทุกฺขิโต  พาฬฺหคิลาโน” (ในที่นี้แสดงเป็นปุงลิงค์)

อาพาธิก : คนอาพาธ, คนป่วย (affected with illness, a sick person)

ทุกฺขิต : ได้รับทุกข์, มีทุกข์, เป็นทุกข์, มีความลําบาก, ผิดหวัง; ทุกข์ยาก, ลําบาก, ป่วยไข้ (afflicted, dejected, unhappy, grieved, disappointed; miserable, suffering, ailing)

พาฬฺหคิลาน : ป่วยมาก, เจ็บหนัก (very ill, grievously sick)

ถ้ามาเป็นชุดอย่างนี้แสดงว่า บรรยายความเจ็บไข้ได้ป่วยได้ตรงตามอรรถรสของบาลี

อภินันทนาการ :

เพื่อเป็นการเจริญสติ คือความไม่ประมาทในเรื่องโรคภัยไข้เจ็บ ขอนำบท “อภิณหปัจจเวกขณะ” มาเสนอเป็นอภินันทนาการ

จะตัดมาเฉพาะความไม่ประมาทในเรื่องโรคภัยไข้เจ็บข้อเดียว ก็เสียดายข้ออื่นๆ อีก จึงขอยกมาทั้งชุดหรือทั้งพวง ถือว่าเป็นหลักนิยมอย่างหนึ่งของธรรมะ คือเมื่อปฏิบัติข้อหนึ่งแล้วก็ควรปฏิบัติให้ครบทั้งชุด

ในที่นี้มี “คำนัด” ติดมาด้วย เผื่อว่าใครจะอัญเชิญไปสวดสาธยายเป็นหมู่คณะจะได้ขึ้นคำนัด (หันทะ มะยัง ..) ก่อนตามแบบฉบับ

อนึ่ง โปรดทราบว่า คำในวงเล็บคือคำสวดของสตรี ส่วนบุรุษสวดตามปกติ

…………..

(ขึ้น) หันทะ  มะยัง อะภิณหะปัจจะเวกขะณะปาฐัง  ภะณามะ  เส

ชะราธัมโมมหิ (-มามหิ)

เราเป็นผู้มีความแก่เป็นธรรมดา

ชะรัง  อะนะตีโต (-ตา)

เราจะล่วงความแก่ไปไม่ได้

พยาธิธัมโมมหิ (-มามหิ)

เราเป็นผู้มีความเจ็บไข้เป็นธรรมดา

พยาธิง  อะนะตีโต (-ตา)

เราจะล่วงความเจ็บไข้ไปไม่ได้

มะระณะธัมโมมหิ (-มามหิ)

เราเป็นผู้มีความตายเป็นธรรมดา

มะระณัง  อะนะตีโต (-ตา)

เราจะล่วงความตายไปไม่ได้

สัพเพหิ  เม  ปิเยหิ  มะนาเปหิ

นานาภาโว  วินาภาโว

เราจะละเว้นเป็นต่างๆ

คือว่าจะพลัดพรากจากของรักของเจริญใจทั้งหลายทั้งปวง

กัมมัสสะโกมหิ (-กามหิ)

เราเป็นผู้มีกรรมเป็นของตน

กัมมะทายาโท (-ทา)

เป็นผู้รับผลของกรรม

กัมมะโยนี

เป็นผู้มีกรรมเป็นกำเนิด 

กัมมะพันธุ (-พันธู)

เป็นผู้มีกรรมเป็นเผ่าพันธุ์

กัมมะปะฏิสะระโณ (-ณา)

เป็นผู้มีกรรมเป็นที่พึ่งอาศัย

ยัง  กัมมัง  กะริสสามิ

เราจักทำกรรมอันใดไว้

กัลยาณัง วา  ปาปะกัง วา

ดีหรือชั่ว

ตัสสะ ทายาโท (-ทา)  ภะวิสสามิ

เราจักเป็นผู้รับผลของกรรมอันนั้น

เอวัง  อัมเหหิ  อะภิณหัง  ปัจจะเวกขิตัพพัง.

เราทั้งหลายพึงพิจารณาอย่างนี้ทุกๆ วันแล.

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เจ็บป่วยคือใบเตือนของความตาย

: เราโชคดีมากมาย

เพราะหลายคนตายโดยไม่มีใบเตือน

#บาลีวันละคำ (2,864)

15-4-63

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย