ปลิโพธ (บาลีวันละคำ 2,880)
ปลิโพธ
โทษของความมีความเป็น
อ่านว่า ปะ-ลิ-โพด
“ปลิโพธ” บาลีอ่านว่า ปะ-ลิ-โพ-ทะ รากศัพท์มาจาก ปริ (คำอุปสรรค = รอบด้าน) + พุธิ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง ร ที่ (ป)-ริ เป็น ล (ปริ > ปลิ), แผลง อุ ที่ พุ-(ธิ) เป็น โอ แล้ว “ลบสระหน้า” คือ อิ ที่ (พุ)-ธิ (พุธิ > โพธิ > โพธ)
: ปริ + พุธิ = ปริพุธิ > ปริพุธ + อ = ปริพุธ > ปลิพุธ > ปลิโพธ (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “อาการที่เบียดเบียนประโยชน์หรือการงานตามที่ประสงค์” (คือไม่ให้เป็นไปได้โดยสะดวก) หมายถึง การกีดขวาง, การขัดขวาง, อุปสรรค, ปลิโพธ, สิ่งกีดขวาง, เครื่องถ่วง (obstruction, hindrance, obstacle, impediment, drawback)
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ปลิโพธ : (คำนาม) ความกังวล, ความห่วงใย. (ป.).”
ขยายความ :
พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต อธิบายยายความคำว่า “ปลิโพธ” ไว้ดังนี้ –
…………..
ปลิโพธ : เครื่องผูกพันหรือหน่วงเหนี่ยวเป็นเหตุให้ใจพะวักพะวนห่วงกังวล, เหตุกังวล, ข้อติดข้อง; ปลิโพธที่ผู้จะเจริญกรรมฐานพึงตัดเสียให้ได้ เพื่อให้เกิดความปลอดโปร่งพร้อมที่จะเจริญกรรมฐานให้ก้าวหน้าไปได้ดี มี ๑๐ อย่าง คือ
๑. อาวาสปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับวัดหรือที่อยู่
๒. กุลปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับตระกูลญาติหรืออุปัฏฐาก
๓. ลาภปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับลาภ
๔. คณปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับคณะศิษย์หรือหมู่ชนที่ตนต้องรับผิดชอบ
๕. กรรมปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับการงาน เช่น การก่อสร้าง
๖. อัทธานปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับการเดินทางไกลเนื่องด้วยกิจธุระ
๗. ญาติปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับญาติหรือคนใกล้ชิดที่จะต้องเป็นห่วงซึ่งกำลังเจ็บป่วยเป็นต้น
๘. อาพาธปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับความเจ็บไข้ของตนเอง
๙. คันถปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับการศึกษาเล่าเรียน
๑๐. อิทธิปลิโพธ ความกังวลเกี่ยวกับฤทธิ์ของปุถุชนที่จะต้องคอยรักษาไม่ให้เสื่อม (ข้อท้ายนี้เป็นปลิโพธสำหรับผู้จะเจริญวิปัสสนาเท่านั้น)
ในทางพระวินัยเกี่ยวกับการกรานกฐิน ปลิโพธ หมายถึงความกังวลที่เป็นเหตุให้กฐินยังไม่เดาะ (คือยังรักษาอานิสงส์กฐินและเขตแห่งจีวรกาลตามกำหนดไว้ได้) มี ๒ อย่างคือ
๑. อาวาสปลิโพธ ความกังวลในอาวาส (ยังอยู่ในวัดนั้นหรือหลีกไปแต่ยังผูกใจว่าจะกลับมา)
๒. จีวรปลิโพธ ความกังวลในจีวร (ยังไม่ได้ทำจีวรหรือทำค้างอยู่ หรือหายเสียในเวลาทำแต่ยังไม่สิ้นหวังว่าจะได้จีวรอีก)
ถ้าสิ้นปลิโพธครบทั้งสองอย่างจึงเป็นอันเดาะกฐิน (หมดอานิสงส์และสิ้นเขตจีวรกาลก่อนกำหนด)
…………..
ดูก่อนภราดา!
: ห่วงตัวเอง เป็นวิสัยของสัตว์
: ห่วงสมบัติ เป็นวิสัยของปุถุชน
: ห่วงบุญกุศล เป็นวิสัยของปราชญ์
: ห่วงประเทศชาติ เป็นวิสัยของรัฐบุรุษ
: ห่วงมวลมนุษย์ เป็นวิสัยของหน่อเนื้อพุทธางกูร
#บาลีวันละคำ (2,880)
1-5-63