รัตตัญญู (บาลีวันละคำ 2,958)

รัตตัญญู

อ่านว่า รัด-ตัน-ยู

“รัตตัญญู” เขียนแบบบาลีเป็น “รตฺตญฺญู” แยกศัพท์เป็น รตฺต + ญู

(๑) “รตฺต”

อ่านว่า รัด-ตะ รากศัพท์มาจาก –

(1) รา (ธาตุ = ถือเอา) + ต ปัจจัย, ลบ อา ที่สุดธาตุ (รา > ร), ซ้อน ตฺ

: รา > ร + ตฺ + ต = รตฺต แปลตามศัพท์ว่า “เวลาที่ถือเอาความไม่เบียดเบียน” (คือหยุดกิจการต่างๆ)

(2) รญฺช (ธาตุ = กำหนัด, ยินดี) + ต ปัจจัย, ลบ ญฺช ที่ (ร)-ญฺช (รญฺช > ร), ซ้อน ต

: รญฺช > ร + ตฺ + ต = รตฺต แปลตามศัพท์ว่า “เวลาเป็นที่ชื่นชอบแห่งผู้มีความกำหนัด”

“รตฺต” ในบาลีใช้ในความหมาย 2 อย่าง คือ –

(1) กลางคืน (night)

(2) เวลาโดยทั่วๆ ไป (time in general)

รตฺต เมื่อมีคำอื่นนำหน้ามักใช้ในฐานะเป็น “กริยาวิเศษณ์” คือเป็น “-รตฺตํ” เช่นในคำว่า “ทีฆรตฺตํ” (ที-คะ-รัด-ตัง) หมายถึง ตลอดเวลายาวนาน (a long time)

(๒) “ญู”

รากศัพท์มาจาก ญา (ธาตุ = รู้) + รู ปัจจัย, ลบสระที่สุดธาตุ (ญา > ญ) และลบ ร ที่ รู (รู > อู)

: ญา > ญ + รู > อู = ญู แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รู้” หมายถึง รู้, ยอมรับ, รับรู้ (knowing, recognizing, acknowledging)

พึงทราบว่า โดยปกติแล้ว “ญู” ศัพท์นี้จะไม่ใช้เดี่ยวๆ แต่จะมีศัพท์อื่นมาสมาสข้างหน้าเสมอ เช่น –

กตญฺญู = ผู้รู้คุณที่ผู้อื่นทำแล้ว

มตฺตญู = ผู้รู้ประมาณ, ผู้รู้จักความพอดี

สพฺพญฺญู = ผู้รู้สรรพสิ่ง เป็นต้น

รตฺต + ญู ซ้อน ญฺ

: รตฺต + ญฺ + ญู = รตฺตญฺญู แปลตามศัพท์ว่า “ผู้รู้ราตรี” หมายถึง ผู้รู้ราตรีนาน (knowing many nights)

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “รตฺตญฺญู” ว่า of long standing, recognized (รัตตัญญู, มีผู้รู้จักมักคุ้นมานานแล้ว, เป็นที่รู้จักกันทั่ว)

“รตฺตญฺญู” ในภาษาไทยใช้เป็น “รัตตัญญู” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“รัตตัญญู : (คำนาม) ผู้รู้กาลนาน, ผู้มีอายุมาก จํากิจการต่าง ๆ ได้มาก. (ป.).”

ขยายความ :

“รตฺตญฺญู” เป็นตำแหน่งหนึ่งในบรรดาตำแหน่งพระมหาสาวกที่พระพุทธองค์ทรงยกย่อง เรียกว่า “เอตทัคคะ” คือผู้เป็นเลิศในทางต่างๆ ในที่นี้คือ ผู้เลิศกว่าพระสาวกทั้งหลายในทางรู้ราตรีนาน คือมีอายุกาลยาวนานกว่าภิกษุอื่นๆ

พระสากที่เป็นเอตทัคคะในทาง “รัตตัญญู” คือพระอัญญาโกณฑัญญะ ดังสำนวนในพระไตรปิฎกแสดงไว้ดังนี้ –

…………..

เอตทคฺคํ  ภิกฺขเว  มม  สาวกานํ  ภิกฺขูนํ  รตฺตญฺญูนํ ยทิทํ  อญฺญาโกณฺฑญฺโญ.

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อัญญาโกณฑัญญะเลิศกว่าพวกภิกษุสาวกของเราผู้รู้ราตรีนาน

…………..

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต สรุปประวัติพระอัญญาโกณฑัญญะไว้ดังนี้

…………..

อัญญาโกณฑัญญะ : พระมหาสาวกผู้เป็นปฐมสาวกของพระพุทธเจ้า เป็นรูปหนึ่งในคณะพระปัญจวัคคีย์ เป็นบุตรพราหมณ์มหาศาล เกิดที่หมู่บ้านโทณวัตถุ ไม่ไกลจากกรุงกบิลพัสดุ์ เดิมชื่อโกณฑัญญะ เป็นพราหมณ์หนุ่มที่สุดในบรรดาพราหมณ์ ๘ คน ผู้ทำนายลักษณะของสิทธัตถกุมาร และเป็นผู้เดียวที่ทำนายว่า พระกุมารจะทรงออกบรรพชาได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าอย่างแน่นอน มีคติเป็นอย่างเดียว ต่อมาท่านออกบวชตามเสด็จพระสิทธัตถะ ขณะบำเพ็ญทุกรกิริยา เป็นหัวหน้าพระเบญจวัคคีย์ และได้นำคณะหลีกหนีไปเมื่อพระมหาบุรุษเลิกบำเพ็ญทุกรกิริยากลับเสวยพระกระยาหาร ต่อมาเมื่อพระพุทธเจ้าตรัสรู้แล้วเสด็จไปโปรด ท่านสดับปฐมเทศนาได้ดวงตาเห็นธรรม ขอบรรพชาอุปสมบทเป็นปฐมสาวกของพระพุทธเจ้า

โกณฑัญญะ ที่ได้ชื่อว่า อัญญาโกณฑัญญะ เพราะเมื่อท่านฟังปฐมเทศนาของพระพุทธเจ้า และได้ธรรมจักษุ พระพุทธเจ้าทรงเปล่งอุทานว่า “อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ ๆ” (โกณฑัญญะได้รู้แล้วหนอๆ) คำว่า อัญญา จึงมารวมเข้ากับชื่อของท่าน ต่อมาท่านได้สำเร็จอรหัตด้วยฟังอนัตตลักขณสูตร ได้รับยกย่องเป็นเอตทัคคะในทางรัตตัญญู (รู้

ราตรีนาน คือ บวชนาน รู้เห็นเหตุการณ์มากมาแต่ต้น) ท่านทูลลาพระพุทธเจ้าไปอยู่ที่ฝั่งสระมันทากินี ในป่าฉัททันตะวัน แดนหิมพานต์ อยู่ ณ ที่นั้น ๑๒ ปี ก็ปรินิพพานก่อนพุทธปรินิพพาน.

…………..

ดูก่อนภราดา!

: เกิดก่อนก็ดี

: แต่อย่าดีแค่เกิดก่อน

#บาลีวันละคำ (2,958)

18-7-63

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย