อินทรธนู (บาลีวันละคำ 2,990)

19 สิงหาคม 2020 tppattaya2343@gmail.com

อินทรธนู

ไม่ยักใช่ธนูของพระอินทร์

อ่านว่า อิน-ทะ-นู

ประกอบด้วยคำว่า อินทร + ธนู

(๒) “อินทร”

“อินทร” เป็นรูปสันสกฤต บาลีเป็น “อินฺท” (อิน-ทะ) รากศัพท์มาจาก –

(1) อิทิ (ธาตุ = เป็นใหญ่ยิ่ง) + อ ปัจจัย, ลงนิคหิตอาคมที่ต้นธาตุ แล้วแปลงเป็น นฺ (อิทิ > อึทิ > อินฺทิ), “ลบสระหน้า” คือ (อิทิ + อ ปัจจัย : อิทิ อยู่หน้า อ อยู่หลัง) ลบสระ อิ ที่ (อิ)-ทิ (อิทิ > อิท)

: อิทิ > อึทิ > อินฺทิ > อินฺท + อ = อินฺท แปลตามศัพท์ว่า “ผู้เป็นใหญ่ยิ่ง”

(2) อินฺทฺ (ธาตุ = ประกอบ) + อ ปัจจัย

: อินฺทฺ + อ = อินฺท แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ประกอบด้วยความยิ่งใหญ่”

“อินฺท” หมายถึง จอม, เจ้า, ผู้ยิ่งใหญ่, ผู้เป็นใหญ่, พระอินทร์

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “อินฺท” ว่า –

(1) lord, chief, king (ผู้เป็นเจ้า, ผู้เป็นหัวหน้า, พระราชา)

(2) The Vedic god Indra (พระอินทร์ตามคัมภีร์พระเวท)

“อินฺท” ในบาลีเป็น “อินฺทฺร” ในสันสกฤต

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –

“อินฺทฺร : (คำนาม) พระอินทร์, เจ้าสวรรค์, เทพดาประจำทิศตะวันออก; Indra, the supreme deity presiding over Svarga, the regent of the east quarter.”

“อินฺท” ในภาษาไทยนิยมใช้อิงสันสกฤตเป็น “อินทร์” แต่ที่คงเป็น “อินท์” ก็มี

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อินท์ : (คำนาม) ชื่อเทวราชผู้เป็นใหญ่ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์และชั้นจาตุมหาราช, พระอินทร์; ผู้เป็นใหญ่. (ป.; ส. อินฺทฺร).”

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ.ปยุตฺโต บอกไว้ว่า –

“อินทร์ : ผู้เป็นใหญ่, จอมเทพ, ชื่อเทวราชผู้เป็นใหญ่ในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ และมีอำนาจบังคับบัญชาเหนือเทพชั้นจาตุมหาราชิกา; เรียกตามนิยมในบาลีว่า ท้าวสักกะ.”

(๒) “ธนู”

บาลีเป็น “ธนุ” (ทะ-นุ) รากศัพท์มาจาก –

(1) ธนฺ (ธาตุ = ส่งเสียง) + อุ ปัจจัย

: ธนฺ + อุ = ธนุ แปลตามศัพท์ว่า “อาวุธที่ทำเสียงได้”

(2) หนฺ (ธาตุ = เบียดเบียน) + อุ ปัจจัย, แปลง ห เป็น ธ

: หนฺ + อุ = หนุ > ธนุ แปลตามศัพท์ว่า “อาวุธที่เบียดเบียนสัตว์”

“ธนุ” (นปุงสกลิงค์) เป็นคำที่เราใช้ทับศัพท์ว่า ธนู (a bow)

โปรดสังเกต บาลีเป็น “ธนุ” สระ อุ แต่ไทยเราใช้เป็น “ธนู” สระ อู

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ธนู : (คำนาม) ชื่ออาวุธชนิดหนึ่ง ประกอบด้วยคันธนูซึ่งมีสายขึงอยู่ระหว่างปลายคันธนูทั้ง ๒ ข้าง สำหรับน้าวยิง และลูกธนูที่มีปลายแหลม; ชื่อกลุ่มดาวรูปธนู เรียกว่า ราศีธนู เป็นราศีที่ ๘ ในจักรราศี; ชื่อดาวฤกษ์อนุราธา. (ป. ธนุ).”

อินฺท + ธนุ = อินฺทธนุ (อิน-ทะ-ทะ-นุ) แปลตามศัพท์ว่า “ธนูของพระอินทร์” ในบาลีหมายถึง สายรุ้ง หรือรุ้งกินน้ำ (the rainbow)

บาลี “อินฺทธนุ” ในภาษาไทยใช้เป็น “อินทรธนู”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อินทรธนู รุ้ง (แถบสีโค้งบนท้องฟ้า); เครื่องประดับบ่าอย่างหนึ่งเพื่อแสดงยศเป็นต้น; ชื่อลายขอบที่เป็นกระหนก.”

ข้อสังเกต :

๑ คำว่า “อินทรธนู” ถ้าอ่านเรียงพยางค์ควรจะอ่านว่า อิน-ทฺระ-ทะ-นู แต่เรามักออกเสียงกันว่า อิน-ทะ-นู ไม่ทราบว่า -ทะ- คำนั้นเป็น “อิน-ทะ” (พระอินทร์) หรือว่าเป็น “ทะ-นู” (ธนู) กันแน่ นับว่าเป็นการออกเสียงแบบตีขลุมหรือตีกินได้ชนิดหนึ่ง

๒ ตามศัพท์ “อินทรธนู” แปลว่า “ธนูของพระอินทร์” แต่หมายถึง รุ้งกินน้ำ

๓ ในภาษาไทย “อินทรธนู” ใช้ในความหมายว่ารุ้งกินน้ำด้วย และยังขยายความหมายเป็น (1) เครื่องประดับบ่าอย่างหนึ่งเพื่อแสดงยศเป็นต้น (2) ชื่อลายขอบที่เป็นกระหนก

๔ ในภาษาไทย ถ้าพูดว่า “อินทรธนู” จะเข้าใจกันว่าหมายถึง “เครื่องประดับบ่า” เป็นส่วนมาก คงไม่มีใครนึกว่า “อินทรธนู” หมายถึง สายรุ้งหรือรุ้งกินน้ำ

๕ ความหมายที่พจนานุกรมฯ บอกว่า “ชื่อลายขอบที่เป็นกระหนก” น่าจะมีภาพประกอบด้วยว่าคือลายแบบไหน เพราะคนส่วนมากน่าจะไม่รู้จัก

…………..

ดูก่อนภราดา!

: แต่คำเดียวเจียวยังกลายเป็นหลายกล

: นี่หรือคนจะมิกลายเป็นหลายใจ