มัธยัสถ์ – มัจฉริยะ (บาลีวันละคำ 2,998)

มัธยัสถ์ – มัจฉริยะ

หน้าตาคล้ายกัน แต่คนละคำ

(๑) “มัธยัสถ์”

อ่านว่า มัด-ทะ-ยัด เป็นรูปคำสันสกฤต ตรงกับบาลีว่า “มชฺฌฏฺฐ” อ่านว่า มัด-ชัด-ถะ ประกอบขึ้นจาก มชฺฌ + ฐา ธาตุ

(ก) “มชฺฌ” (มัด-ชะ) รากศัพท์มาจาก มชฺ (ธาตุ = บริสุทธิ์, สะอาด) + ฌ ปัจจัย

: มชฺ + ฌ = มชฺฌ แปลตามศัพท์ว่า “จุดที่หมดจด”

“มชฺฌ” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) (นปุงสกลิงค์) ตรงกลาง, กลาง ๆ, สามัญ, มัธยม, สายกลาง (middle, medium, mediocre, secondary, moderate)

(2) (ปุงลิงค์) สะเอว (the waist)

(ข) มชฺฌ + + ฐา (ธาตุ = ดำรงอยู่) ซ้อน ฏ + กฺวิ ปัจจัย, ลบ กฺวิ, รัสสะ อา ที่ ฐา เป็น อะ (ฐา > ฐ)

: มชฺฌ + ฏ + ฐา = มชฺฌฏฺฐา + กฺวิ = มชฺฌฏฺฐากฺวิ > มชฺฌฏฺฐา > มชฺฌฏฺฐ แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ดำรงอยู่ในท่ามกลาง” หมายถึง ตรงกลาง, กลาง ๆ, สามัญ, มัธยม, สายกลาง (middle, medium, mediocre, secondary, moderate)

บาลี “มชฺฌฏฺฐ” สันสกฤตเป็น “มธฺยสฺถ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

“มธฺยสฺถ : (คำวิเศษณ์) ‘มัธยัสถ์,’ อันตั้งอยู่กลาง, กลาง; centrical, middle; – น. คนกลาง; an umpire, a mediator.”

ในภาษาไทย ใช้ตามสันสกฤตเป็น “มัธยัสถ์” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มัธยัสถ์ : (คำกริยา) ใช้จ่ายอย่างประหยัด. (ส. มธฺยสฺถ ว่า ปานกลาง, ตั้งอยู่ในท่ามกลาง).”

(๒) “มัจฉริยะ”

อ่านว่า มัด-ฉะ-ริ-ยะ เขียนแบบบาลีเป็น “มจฺฉริย” ประกอบขึ้นจาก มจฺฉร + อิย ปัจจัย

(ก) “มจฺฉร” อ่านว่า มัด-ฉะ-ระ รากศัพท์มาจาก มสฺ (ธาตุ = จับต้อง) + จฺฉร ปัจจัย, ลบ สฺ ที่สุดธาตุ (มสฺ > ม)

: มสฺ + จฺฉร = มสจฺฉร > มจฺฉร

“มจฺฉร” ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) (นปุงสกลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “การจับต้องด้วยตัณหา” หมายถึง ความโลภ, ความอิจฉาริษยา, ความตระหนี่ (avarice, envy)

(2) (ปุงลิงค์) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ตระหนี่” หมายถึง ขี้เหนียว, อิจฉาริษยา, ตระหนี่, เห็นแก่ตัว (niggardly, envious, selfish)

(ข) มจฺฉร + อิย ปัจจัย

: มจฺฉร + อิย = มจฺฉริย แปลตามศัพท์ว่า (1) “การจับต้องด้วยตัณหา” (2) “ภาวะของคนตระหนี่” หมายถึง ความโลภอยากได้, ความขี้ตืด, ความเห็นแก่ตัว, ความริษยา (avarice, stinginess, selfishness, envy)

ในภาษาไทย ใช้ตามบาลีเป็น “มัจฉริยะ” พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“มัจฉริยะ : (คำนาม) ความตระหนี่. (ป.; ส. มาตฺสรฺย).”

อภิปราย :

“มัธยัสถ์” กับ “มัจฉริยะ” รูปและเสียงใกล้เคียงกัน แต่ความหมายต่างกัน

“มัธยัสถ์” คือประหยัด

“มัจฉริยะ” คือตระหนี่

บางคนเข้าใจไปว่า 2 คำนี้มีความหมายเหมือนกัน คือ “ตระหนี่” นั่นแหละคือ “ประหยัด” หรือ “ประหยัด” นั่นแหละคือ “ตระหนี่”

อันที่จริง 2 คำนี้มีความหมายต่างกันจนอาจกล่าวได้ว่าอยู่คนละขั้ว

ประหยัด หมายถึง ใช้จ่ายตามความจำเป็น คือถ้าเป็นเรื่องจำเป็นแล้ว เท่าไรก็ยอมจ่าย ไม่กลัวว่าจะหมดเปลือง

ส่วนตระหนี่ หมายถึง แม้จำเป็นก็ไม่ยอมจ่าย คือขี้เหนียวหรือห่วงแหนอย่างไม่มีเหตุผลอันสมควร อาจมีเหตุผล แต่พิจารณาดูแล้วจะเห็นว่าเป็นเหตุผลที่ไม่สมควร

หลักสำคัญจึงอยู่ที่ว่า จำเป็นหรือไม่จำเป็น จะใช้อะไรเป็นเกณฑ์ตัดสิน

…………..

ดูก่อนภราดา!

: คนบางคนก็เหมือนคำบางคำ

: ดูหน้าเป็นยองใย แต่ดูใจ-ระยำ

—————–

(ตามคำขอของพระคุณท่าน Sunant Ruchiwet Phramaha ผู้ที่ใจกับวาจาตรงกัน)

#บาลีวันละคำ (2,998)

27-8-63

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย