นาฏลีลา (บาลีวันละคำ 3,004)
นาฏลีลา
รำมาแล้วก็รำไป
รำไปแล้วก็รำมา
อ่านว่า นา-ตะ-ลี-ลา ก็ได้ นาด-ตะ-ลี-ลา ก็ได้
(ตามนัยแห่งพจนานุกรมฯ)
ประกอบด้วยคำว่า นาฏ + ลีลา
(๑) “นาฏ”
บาลีอ่านว่า นา-ตะ รากศัพท์มาจาก นฏฺ (ธาตุ = ฟ้อนรำ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, ทีฆะ (ยืดเสียง) อะ ที่ น-(ฏฺ) เป็น อา (นฏฺ > นาฏ)
: นฏฺ + ณ = นฏณ > นฏ > นาฏ
“นาฏ” ถ้าแปลตามศัพท์ว่า “การฟ้อนรำ” เป็นนปุงสกลิงค์
“นาฏ” ถ้าแปลตามศัพท์ว่า “ผู้ฟ้อนรำ” เป็นปุงลิงค์
มีคำขยายความว่า –
“นจฺจํ วาทิตํ คีตํ อิติ อิทํ ตูริยตฺติกํ นาฏนาเมนุจฺจเต = การดนตรี 3 ประการนี้ คือ การฟ้อนรำ การบรรเลง การขับร้อง เรียกโดยชื่อว่า นาฏะ”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“นาฏ, นาฏ– : (คำนาม) นางละคร, นางฟ้อนรํา, ใช้ประกอบกับคําอื่น หมายความว่า หญิงสาวสวย เช่น นางนาฏ นุชนาฏ. (ป., ส.).”
“นาฏ” ในสันสกฤต สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“นาฏ : (คำนาม) การฟ้อนรำ, การเต้นรำ, การเล่น (เช่นลครเปนอาทิ); แคว้นกรรณาฏ; dancing, acting; the Carnatic.”
ในบาลีมีคำว่า “นาฏก” (นา-ตะ-กะ) อีกคำหนึ่ง หมายถึง –
(1) นักฟ้อน, นักแสดง, ตัวละคร (a dancer, actor, player)
(2) ละคร, ละครจำพวกออกท่าทาง แต่ไม่เจรจา (a play, pantomime)
“นาฏก” ในสันสกฤต สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ว่า –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“นาฏก : (คำนาม) ผู้แสดงบทลคร, ตัวลคร, ผู้เล่น; การแสดง (หรือเล่นลคร), การฟ้อนรำ; การเล่น, ลคร; เทพสภาหรือเทพสถานของพระอินทร์; a actor, acting, dancing; a play, a drama; the court of Indra.”
(๒) “ลีลา”
ในบาลี รากศัพท์มาจาก ลลฺ (ธาตุ = งาม) + อ (อะ) ปัจจัย, แปลง อะ ต้นธาตุ เป็น อี (ลลฺ > ลีลฺ) + อา ปัจจัยเครื่องหมายอิตถีลิงค์
: ลลฺ + อ = ลล > ลีล + อา = ลีลา แปลตามศัพท์ว่า “กิริยาที่งดงาม” หมายถึง การเล่น, ลีลา, การเยื้องกราย (play, sport, dalliance)
“ลีลา” เป็นทั้งรูปบาลีและสันสกฤต
สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกความหมายของ “ลีลา” ในสันสกฤตไว้ดังนี้ –
(สะกดตามต้นฉบับ)
“ลีลา : (คำนาม) กรีฑา, เกลิ, การเล่นสนุก; สวิลาสกรีฑา; play; sport, amorous sport.”
ในภาษาไทย พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –
“ลีลา : (คำนาม) ท่าทาง, ท่าทางอันงาม, การเยื้องกราย, เช่น พุทธลีลา; ชื่อพระพุทธรูปปางหนึ่ง อยู่ในพระอิริยาบถยืนยกส้นพระบาทขวาสูงขึ้นจากพื้น ปลายพระบาทยังจดอยู่กับพื้นอยู่ในท่าจะก้าวเพื่อทรงพระดำเนิน พระหัตถ์ขวาห้อยอยู่ในท่าไกว พระหัตถ์ซ้ายยกเสมอพระอุระ ตั้งฝ่าพระหัตถ์ป้องไปเบื้องหน้าเป็นกิริยาเดิน ที่สร้างเป็นท่ายกพระหัตถ์ขวาก็มี; ท่วงทำนอง เช่น ลีลาการพูด ลีลาการเขียน; การเลือกสรรฉันท์หรือแบบประพันธ์ให้เหมาะแก่ข้อความของเรื่อง เช่น ลีลาการประพันธ์. (ป., ส. ลีลา).”
นาฏ + ลีลา = นาฏลีลา แปลตามประสงค์ว่า “ลีลาของนักร่ายรำ”
อภิปราย :
รูปศัพท์ “นาฏลีลา” นี้ ตรวจดูแล้วยังไม่พบว่ามีใช้ในในคัมภีร์บาลี
“นาฏลีลา” เป็นคำที่มีผู้คิดขึ้นเรียกการแสดงการฟ้อนรำประกอบรายการรำมวยไทยประยุกต์ในงานแสดงสินค้าที่จังหวัดราชบุรี
ผู้เขียนบาลีวันละคำพบป้ายโฆษณา เห็นว่าใช้คำแปลกดี จึงถ่ายภาพเก็บไว้ตั้งแต่วันที่ 7 กุมภาพันธ์ 2562 ตั้งใจว่าเมื่อถึงโอกาสก็จะเขียนเป็นบาลีวันละคำ
โปรดชมภาพประกอบและใช้จินตนาการประกอบภาพได้ตามอัธยาศัยเถิด
…………..
ดูก่อนภราดา!
: กิริยาวาจาอาจแสร้งสร้างลีลาให้คนหลงชื่นชมได้ตลอดกาล
: แต่สุจริตถ้วนไตรทวารจึงจะทำให้โลกนับถือได้ตลอดไป
#บาลีวันละคำ (3,004)
2-9-63