ประทักษิณ (บาลีวันละคำ 3,168)

ประทักษิณ

ทำประทักษิณ ทำอะไรกันแน่

อ่านว่า ปฺระ-ทัก-สิน

บาลีเป็น “ปทกฺขิณ” อ่านว่า ปะ-ทัก-ขิ-นะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่วไป, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทกฺขฺ (ธาตุ = เจริญ; เร็ว, ไว) + อิณ ปัจจัย

: ป + ทกฺขฺ = ปทกฺขฺ + อิณ = ปทกฺขิณ แปลตามศัพท์ว่า (1) “เหตุเป็นเครื่องเจริญด้วยสมบัติตามที่ปรารถนา” (2) “เหตุเป็นเครื่องทำให้แคล่วคล่องว่องไว”

“ปทกฺขิณ” ใช้เป็นคุณศัพท์ มีความหมายดังนี้ –

(1) เวียนไปทางขวา คือวนขวา (to the right)

(2) “[เด่น] ทางขวา”, คือ ชำนาญ, ฉลาด, เรียนเร็ว (“[prominent] with the right” i. e. skilful, clever, quick in learning)

(3) มีโชคดี, มีฤกษ์งามยามดี, กลายเป็นดีหรือได้ประโยชน์ (lucky, auspicious, turning out well or favourable)

บาลี “ปทกฺขิณ” สันสกฤตเป็น “ปฺรทกฺษิณ”

สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน บอกไว้ดังนี้ –

(สะกดตามต้นฉบับ)

“ปฺรทกฺษิณ : (คำนาม) ‘ประทักษิณ,’ การแสดงความเคารพด้วยการเวียนรอบบุทคลหรือพัสดุนั้นๆ แต่ซ้ายไปขวา; reverential salutation by circumambulating a person or object, keeping the right side towards them.”

อภิปรายขยายความ :

คำที่พบบ่อยๆ คือ “ปทกฺขิณํ กตฺวา” หรือ “ปทกฺขิณํ กโรติ” แปลว่า “ทำประทักษิณ” พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ อธิบายไว้ว่า – to go round so as to keep the right side turned to a person, a mode of reverential salutation (เวียนรอบโดยให้ด้านขวาหันเข้าหาบุคคล, วิธีแสดงความเคารพอย่างหนึ่ง)

และคำที่มักควบกันมาด้วยอีกคำหนึ่งก็คือ “ติกฺขตฺตุํ” (ติก-ขัด-ตุง) แปลว่า “สามครั้ง” เป็น “ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา” หรือ “ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กโรติ” นักเรียนบาลีแปลกันว่า “ทำประทักษิณสิ้นวาระสามรอบ”

…………..

คำที่เกี่ยวข้องที่เราใช้กันในภาษาไทยอันเนื่องมาจากคำว่า “ปทกฺขิณ” ก็มีคำว่า “ประทักษิณ” “ทักขิณาวัฏ” “ทักษิณาวรรต” “เวียนเทียน”

คำเหล่านี้ พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกความหมายไว้ดังนี้ –

(1) ประทักษิณ : (คำนาม) การเวียนขวา โดยให้สิ่งที่เรานับถือหรือผู้ที่เรานับถือเป็นต้นอยู่ทางขวาของผู้เวียน. (ส.).”

(2) ทักขิณาวัฏ : (คำนาม) การเวียนขวาเพื่อความเป็นสิริมงคลอย่างเดินเวียนเทียน. (คำวิเศษณ์) เวียนไปทางขวา คือเวียนเลี้ยวทางขวาอย่างเข็มนาฬิกา, ทักษิณาวรรต ก็ว่า, ตรงข้ามกับ อุตราวัฏ หรือ อุตราวรรต. (ป. ทกฺขิณาวฏฺฏ; ส. ทกฺษิณาวรฺต).

(3) ทักษิณาวรรต : (คำนาม) การเวียนขวาเพื่อความเป็นสิริมงคลอย่างเดินเวียนเทียน. (คำวิเศษณ์) เวียนไปทางขวา คือเวียนเลี้ยวทางขวาอย่างเข็มนาฬิกา, ทักขิณาวัฏ ก็ว่า, ตรงข้ามกับ อุตราวรรต หรือ อุตราวัฏ. (ส. ทกฺษิณาวรฺต; ป. ทกฺขิณาวฏฺฏ).

(4) เวียนเทียน : (คำกริยา) นั่งหรือยืนเป็นวงกลมแล้วส่งแว่นที่จุดเทียนติดไว้ต่อ ๆ กันไป, อาการที่ถือดอกไม้ธูปเทียนเดินประทักษิณสิ่งที่เคารพบูชา เช่น เวียนเทียนรอบพระอุโบสถในวันวิสาขบูชา, เดิมเรียกว่า เดินเทียน; ยกแว่นที่จุดเทียนติดไว้ วักเข้าหาตัว ๓ ครั้ง แล้วโบกควันออก และส่งต่อให้คนอื่นเวียนไปโดยรอบสิ่งที่ทำขวัญ; โดยปริยายหมายความว่า ทำแล้วกลับมาทำอีก เช่น เด็กเวียนเทียนรับของบริจาค.

…………..

จะเห็นได้ว่า ทุกคำมีความหมายว่าการเดินรอบ หรือส่งเครื่องสักการะต่อๆ กันไป รอบบุคคลหรือสิ่งที่ถูกทำประทักษิณ

ข้อสงสัยคือ มีบางกรณีที่ดูเหมือนว่าบุคคลหรือสิ่งที่ถูกทำประทักษิณนั้นนั่งอยู่ หรือยืนอยู่ หรือตั้งอยู่ในสถานที่อันเห็นได้ว่าไม่สามารถจะเดินเวียนรอบได้ เช่นมีผนังกั้นอยู่และบุคคลนั้นนั่งชิดผนัง หรือขณะนั้นมีผู้นั่งล้อมรอบบุคคลนั้นอยู่เต็ม แต่ในเรื่องนั้นก็ยังบอกว่า ผู้ลากลับก็ “ทำประทักษิณสิ้นวาระสามรอบ” แล้วจึงกลับ

จึงทำให้เกิดความสงสัยว่า เดินเวียนรอบบุคคลหรือสิ่งนั้นได้อย่างไรในเมื่อ (เห็นได้ชัดว่า) สถานที่ตรงนั้นไม่สามารถเดินเวียนรอบได้?

และจึงทำให้ชวนกังขาว่า “ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา” หรือ “ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กโรติ” = ทำประทักษิณ คือเดินเวียนรอบแน่หรือ หรือว่าทำกิริยาอย่างไรกันแน่

ขอฝากนักเรียนบาลีช่วยกันศึกษาสืบค้น ถ้าพบความหมายเป็นอย่างอื่นจากที่เคยเข้าใจกัน เราก็จะได้ความรู้เพิ่มขึ้น

และแม้ในที่สุดจะพบว่า “ประทักษิณ” มีความหมายตามที่เข้าใจกันมานั่นเอง เราก็ยังได้ความรู้อยู่นั่นเอง คือได้ข้อยืนยันว่า ความหมายตามที่เข้าใจกันมานั้นเป็นความหมายที่ถูกต้องแล้ว

…………..

ดูก่อนภราดา!

คนที่ไม่สงสัยมี 2 จำพวก

: ผู้ที่รู้แจ้งเจนจบหมดทุกเรื่อง จึงไม่มีอะไรจะต้องสงสัย

: ผู้ที่ไม่รู้อะไรเลยสักเรื่อง จึงไม่รู้ว่าจะสงสัยเรื่องอะไร

#บาลีวันละคำ (3,168)

13-2-64

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย