สมณุเทศ (บาลีวันละคำ 3,223)

9 เมษายน 2021 tppattaya2343@gmail.com

สมณุเทศ

ศัพท์พิเศษที่น่ารู้อีกคำหนึ่ง

อ่านว่า สะ-มะ-นุ-เทด

แยกศัพท์เป็น สมณ + อุเทศ

(๑) “สมณ”

อ่านว่า สะ-มะ-นะ รากศัพท์มาจาก สมฺ (ธาตุ = สงบ) + ยุ ปัจจัย, แปลง ยุ เป็น อน (อะ-นะ), แปลง น เป็น ณ

: สมฺ + ยุ > อน = สมน > สมณ แปลตามศัพท์ว่า “ผู้สงบจากบาปด้วยประการทั้งปวงด้วยอริยมรรค” หรือแปลสั้นๆ ว่า “ผู้สงบ” หมายถึง นักบวช, ภิกษุ, บรรพชิต

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ แปล “สมณ” ว่า a wanderer, recluse, religieux (นักบวช, ฤๅษี, สมณะ)

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“สมณ-, สมณะ : (คำนาม) ผู้สงบกิเลสแล้ว โดยเฉพาะหมายถึงภิกษุในพระพุทธศาสนา. (ป.; ส. ศฺรมณ).”

(๒) “อุเทศ”

บาลีเป็น “อุทฺเทส” อ่านว่า อุด-เท-สะ (โปรดสังเกตว่า มี ท 2 ตัว จุดใต้ ทฺ ตัวหน้า และสะกดด้วย ส เสือ) รากศัพท์มาจาก อุ (คำอุปสรรค = ขึ้น, นอก) + ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง) + อ (อะ) ปัจจัย (นัยหนึ่งว่า ณ ปัจจัย, ลบ ณ), ซ้อน ทฺ ระหว่างอุปสรรคกับธาตุ (อุ + ทฺ + ทิสฺ), แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)

: อุ + ทฺ + ทิสฺ = อุทฺทิสฺ + อ (หรือ ณ, ลบ ณ) = อุทฺทิส > อุทฺเทส แปลตามศัพท์ว่า “สิ่งที่ยกขึ้นแสดง”

“อุทฺเทส” (ปุงลิงค์) ในบาลีใช้ในความหมายดังนี้ –

(1) การชี้ให้เห็น, การยกขึ้นชี้แจง, อุเทศ, การอธิบาย, การชี้บอก, กำหนดการ (pointing out, setting forth, proposition, exposition, indication, programme)

(2) การอธิบาย (explanation)

(3) การกล่าวแสดงหรือเสนอ, การสวด, การสาธยายหรือกล่าวซ้ำ (propounding, recitation, repetition)

บาลี “อุทฺเทส” ภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “อุเทศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“อุเทศ : (คำนาม) การยกขึ้นแสดง, การยกขึ้นชี้แจง. (คำวิเศษณ์) ที่ยกขึ้นแสดง, ที่ยกขึ้นชี้แจง; ที่อ้างอิง เช่น หนังสืออุเทศ. (ส. อุทฺเทศ; ป. อุทฺเทส).”

สมณ + อุทฺเทส = สมณุทฺเทส (สะ-มะ-นุด-เท-สะ) แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ควรแสดงได้ว่านี้เป็นสมณะเพราะมีเพศและอาจาระของสมณะ”

พจนานุกรมบาลี-อังกฤษ ที่คำว่า สมณ + อุทฺเทส (สมณุทฺเทส) แปล ว่า a novice, a sāmaṇera (สมณุเทศ, สามเณร)

และที่คำว่า อุทฺเทส (สมณุทฺเทส) บอกไว้ว่า samaṇuddesa one marked as a Samaṇa, a novice (สมณุทฺเทส ผู้ที่กำหนดจะให้เป็นสมณะ, ผู้ที่อยู่ในระหว่างฝึกเพื่อจะเป็นพระ, สามเณร)

พจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต บอกไว้สั้นๆ ว่า “สมณุทเทส, สมณุเทศ : สามเณร”

สรุปสั้นๆ “สมณุทฺเทส” หมายถึง สามเณร

คำว่า “สมณุทฺเทส” ในภาษาไทยเขียนได้ ๒ แบบ :

เขียนเป็น “สมณุทเทส” สะกดตรงตามบาลี แต่ไม่ต้องมีจุดใต้ ท ตัวหน้า ก็ได้ อ่านว่า สะ-มะ-นุด-เทด

เขียนเป็น “สมณุเทศ” ท ตัวเดียว สะกดด้วย ศ ศาลา ก็ได้ อ่านว่า สะ-มะ-นุ-เทด

ทั้งนี้ว่าตามที่ปรากฏในพจนานุกรมพุทธศาสน์ ฉบับประมวลศัพท์ ของท่าน ป.อ. ปยุตฺโต

“สมณุทเทส” หรือ “สมณุเทศ” ยังไม่มีเก็บไว้พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 และน่าจะยังไม่เป็นที่คุ้นเคยกันในภาษาไทย

หมู่นี้มีการสรรเสริญสามเณรที่สอบเปรียญธรรม 9 ประโยคได้กันหนาหู ควรแก่การอนุโมทนา และควรแก่การถือโอกาสหาความรู้ในภาษาบาลีไปด้วยอีกสถานหนึ่ง

แถม :

มีเรื่องเล่ากันสนุกๆ ว่า สมัยที่ฝรั่งเข้ามาเที่ยวเมืองไทยใหม่ๆ คนนำเที่ยวพาไปเที่ยววัด ฝรั่งเห็นสามเณรตัวเล็กๆ จึงถามคนนำเที่ยวว่า คนนี้คือใคร

คนนำเที่ยวตอบว่า “ลูกพระ”

คงเป็นคำตอบสนุกๆ เท่านั้น แต่ถ้าฝรั่งเชื่ออย่างนั้นจริงๆ ก็คงไม่สนุกเท่าไร