ปุริส (บาลีวันละคำ 71)
ปุริส
อ่านว่า ปุ-ริ-สะ ในภาษาไทยใช้ว่า “บุรุษ” (บุ-หฺรุด)
ในแง่รากศัพท์ คำว่า “ปุริส” มีที่มาหลายนัย คือ –
1 มาจากคำว่า ปุร (ธาตุ หรือรากศัพท์ มีความหมายว่า “เต็ม”) + อิส (ปัจจัย) = ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังดวงใจของบิดามารดาให้เต็ม”
2 มาจากคำว่า ปุ (= นรก) + ริส (ธาตุ = เบียดเบียน, กำจัด) = ปุริส แปลว่า “ผู้เบียดเบียนนรก” คือทำให้นรกว่าง เพราะเกิดมาทำให้บิดามารดาไม่ต้องตกนรกขุมที่ชื่อ “ปุตตะ”
3 มาจากคำว่า ปุริ (= เบื้องบน) + สี (ธาตุ = อยู่) = ปุริส แปลว่า “ผู้อยู่ในเบื้องสูง” หมายถึงเป็นหัวหน้า
4 มาจากคำว่า ปุร (= เบื้องหน้า) + สี (ธาตุ = เป็นไป) = ปุริส แปลว่า “ผู้เป็นไปในเบื้องหน้า”
5 มาจากคำว่า ป (= ปกติ) + อุร (= อก) + สี (ธาตุ = นอน) = ปุริส แปลว่า “ผู้นอน บน อก โดยปกติ”
ในแง่ความหมาย คำว่า “ปุริส = บุรุษ” มีความหมาย 2 นัย
1 ความหมายตามสมมุติ คือที่เข้าใจกันทั่วไป หมายถึง “ผู้ชาย”
2 ความหมายตามสัจธรรม หมายถึง “มนุษย์” ไม่จำกัดว่าชายหรือหญิง ดังคำในสังฆคุณว่า “จัตตาริ ปุริสะยุคานิ = คู่แห่งบุรุษสี่คู่” หมายถึงพระอริยบุคคลสี่จำพวก (ทั้งชายและหญิงเป็นพระอริยบุคคลได้เสมอกัน)
บาลีวันละคำ (71)
16-7-55
ปุริส อีกนัยหนึ่ง
มีที่มา 2 นัย นัยหนึ่งมาจากคำว่า ปุร (ธาตุ หรือรากศัพท์ มีความหมายว่า “เต็ม”) + อิส (ปัจจัย) = ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ยังความต้องการให้เต็ม”
อีกนัยหนึ่ง มาจากคำว่า ปุริ (แปลว่า “เบื้องบน”) + สี (ธาตุ หรือรากศัพท์ มีความหมายว่า “ไป”) = ปุริส แปลตามศัพท์ว่า “ผู้ไปในฐานะที่สูง”
ปุริส ๑ = ตัวตน, อัตตา, วิญญาณ (ชีว อตฺต) (ศัพท์วิเคราะห์)
– ปูรติ นิสฺสยสฺสาภิลาสนฺติ ปุริโส ผู้ยังความต้องการของสิ่งที่อาศัยตนให้เต็ม
ปุร ธาตุ ในความหมายว่าเต็ม อิส ปัจจัย
– ปุริ อุจฺเจ ฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโส ผู้เป็นไปในฐานะที่สูง
ปุริ บทหน้า สี ธาตุ ในความหมายว่าไป อ ปัจจัย, ลบสระที่สุดธาตุ
ปุริส ๒ = บุรุษ, ผู้ชาย (โปส ปุม โปริส)
– มาตาปิตูนํ หทยํ ปูเรตีติ ปุริโส ผู้ยังดวงใจของบิดามารดาให้เต็ม
ปุร ธาตุ ในความหมายว่าเต็ม อิส ปัจจัย
– ปุง วุจฺจติ นิรโย, ตํ ริสติ หึสตีติ ปุริโส ผู้เบียดเบียนนรก คือเป็นเหตุให้นรกว่างเพราะเกิดมาทำหืบิดามารดาไม่ต้องตกนรก
ปุ บทหน้า ริส ธาตุ ในความหมายว่าเบียดเบียน, กำจัด อ ปัจจัย
– ปธานภาเวน ปุริ อุจฺจเย ฐาเน เสตีติ ปุริโส ผู้อยู่เบื้องสูงโดยเป็นหัวหน้า
ปุริ บทหน้า สี ธาตุ ในความหมายว่าอยู่ อ ปัจจัย, ลบสระหน้า
– ปกติยา เสฏฐฏฺเฐน ปุเร อุจฺจฏฺฐาเน เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโส ผู้เป็นไปในเบื้องหน้าโดยปกติ
ปุร บทหน้า สี ธาตุ ในความหมายว่าเป็นไป อ ปัจจัย, ลง อิ อาคม, ลบสระหน้า
– ปกติยา อุเร เสตีติ ปุริโส ผู้นอน บน อก ตามปกติ
ปุร + อุร บทหน้า สี ธาตุ ในความหมายว่านอน อ ปัจจัย, ลง อิ อาคม, ลบสระหน้า