ปฏิรูป+เทส ไม่ใช่ ปฏิรู+ปเทส (บาลีวันละคำ 3,239)

ปฏิรูป+เทส ไม่ใช่ ปฏิรู+ปเทส

และไม่ใช่ ปฏิรูป+ปเทส

นักเรียนบาลีตลอดจนคนทั่วไป เมื่อพูดคำนี้มักจะลงน้ำหนักของคำผิดที่ คือมักแยกเสียงเป็น ปะติรู + ปฺระเทด ทำให้รู้สึกว่าในคำนี้มีคำว่า “ประเทศ” อยู่ด้วย

ควรเข้าใจให้ถูกว่า คำที่ออกเสียงว่า ปะ-ติ-รู-ปะ-เทด นี้ ไม่มีคำว่า “ปเทส” หรือ “ประเทศ” อยู่ด้วยเลย

คำที่มีอยู่คือ “เทส” หรือ “เทศ” ไม่ใช่ “ปเทส” หรือ “ประเทศ”

ขยายความ :

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ปฏิรูป, ปฏิรูป– : (คำวิเศษณ์) สมควร, เหมาะสม, เช่น ปฏิรูปเทส คือ ถิ่นที่สมควร หรือ ถิ่นที่เหมาะสม; เทียม, ไม่แท้, เช่น มิตรปฏิรูป. (คำกริยา) ปรับปรุงให้สมควร เช่น ปฏิรูปบ้านเมือง. (ป.).”

โปรดสังเกตคำที่พจนานุกรมฯ ยกเป็นตัวอย่าง คือ “เช่น ปฏิรูปเทส”

“ปฏิรูปเทส” เป็นรูปคำบาลี คำที่นิยมยกไปพูดกันคือคำบาลีในมงคลสูตรว่า “ปฏิรูปเทสวาโส จ” (ปะ-ติ-รู-ปะ-เท-สะ-วา-โส จะ)

และคำนี้แหละที่มักแปลกันว่า “การอยู่ในประเทศที่สมควร” จึงเท่ากับเป็นการย้ำบอกว่าในที่นี้มีคำว่า “ประเทศ” อยู่ด้วย ทั้งๆ ที่ข้อเท็จจริงก็คือ ในที่นี้มีคำว่า ปฏิรูป + เทส

ในที่นี้ท่านใช้คำว่า “เทส” ไม่ใช่ “ปเทส” ที่เอาไปแปลทับศัพท์ว่า “ประเทศ”

“เทส” แปลว่า “ถิ่น”

“ปเทส” แปลทับศัพท์ว่า “ประเทศ”

“เทส” กับ “ปเทส” เป็นคนละคำกัน

“ปฏิรูปเทสวาโส จ” จึงต้องแปลว่า “การอยู่ในถิ่นที่สมควร”

ไม่ใช่ “การอยู่ในประเทศที่สมควร”

ที่แปลว่า “การอยู่ในประเทศที่สมควร” นั้น ถ้าถามว่า เอาคำว่า “ประเทศ” มาจากไหน จะตอบอย่างไร

ถ้าตอบว่าเอามาจากคำว่า “ปเทส” ก็ถามต่อไปว่า “ปฏิรูปเทสวาโส จ” คำว่า “ปเทส” อยู่ตรงไหน

ถ้าเผลอลึกเข้าไป ก็จะตอบว่า ก็อยู่ตรงคำว่า “ปฏิรูปเทส-” นั่นไง “-ปเทส” มองเห็นอยู่ชัดๆ

แล้วคำหน้าคือศัพท์ว่าอะไร

ก็ “ปฏิรูป” นั่นไง คำหน้าคือ “ปฏิรูป-”

คำว่า “ปฏิรูปเทส-” มี ป ปลา กี่ตัว

ตัวเดียว

ป ตัวเดียว ไปอยู่ในคำว่า “-ปเทส” แล้ว เอา ป ที่ไหนมาอยู่กับ “ปฏิรูป-”

แล้วถ้าเอา ป มาอยู่กับ “ปฏิรูป-” แล้ว เอา ป ที่ไหนไปอยู่ในคำว่า “-ปเทส”

คำหน้าต้องเป็น “ปฏิรูป-” คือต้องมี ป แน่นอน ขาด ป ก็จะเป็น “ปฏิรู-” ซึ่งบาลีไม่มีศัพท์แบบนี้ แต่คำหลังคือ “-เทส” ไม่ต้องมี ป ก็ได้ เพราะ “เทส” ในบาลีแปลว่า ถิ่น หรือท้องถิ่น อย่างที่เราเอามาใช้ในภาษาไทย เช่น “เทศบาล” ก็คือ หน่วยปกครองท้องถิ่น

และในคำว่า “ปฏิรูปเทสวาโส จ” นี้ ท่านใช้คำว่า “เทส” ไม่ใช่ “ปเทส” ที่แปลทับศัพท์ว่า “ประเทศ”

แล้วทำไมจึงไปแปล “ปฏิรูปเทสวาโส จ” ว่า “การอยู่ในประเทศที่สมควร” เอาคำว่า “ประเทศ” มาจากไหน

…………..

ที่ต้อง “ไล่” กันอย่างละเอียดให้จนมุมแบบนี้ก็เพื่อที่ว่า เวลาแปลคำนี้หรือพูดถึงเรื่องนี้เราจะได้ฉุกคิด ไม่ใช่พูดผิดอย่างคล่องปาก แล้วก็ยังเข้าใจว่าพูดถูกอยู่นั่นแหละ

อันที่จริง คำว่า “เทส” กับ “ปเทส” มีความหมายใกล้เคียงกันจนอาจจะบอกว่าใช้แทนกันได้ ดังรากศัพท์ที่ขอนำมาแสดงดังนี้ –

(๑) “เทส”

บาลีอ่านว่า เท-สะ รากศัพท์มาจาก ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง, ประกาศ) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)

: ทิสฺ + ณ = ทิสณ > ทิส > เทส แปลตามศัพท์ว่า “ที่แสดงให้รู้” “ที่ประกาศให้ปรากฏ” หมายถึง จุด, หัวข้อ, ส่วน, สถานที่, ภาค, ถิ่น, ประเทศ (point, part, place, region, spot, country)

“เทส” ในภาษาไทยใช้ตามรูปสันสกฤตเป็น “เทศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“เทศ, เทศ-, เทศะ : (คำวิเศษณ์) ต่างประเทศ เช่น เครื่องเทศ ม้าเทศ. (คำนาม) ถิ่นที่, ท้องถิ่น, มักใช้เป็นส่วนหน้าสมาส.”

(๒) “ปเทส”

บาลีอ่านว่า ปะ-เท-สะ รากศัพท์มาจาก ป (คำอุปสรรค = ทั่ว, ข้างหน้า, ก่อน, ออก) + ทิส (ธาตุ = แสดง, ชี้แจง) + ณ ปัจจัย, ลบ ณ, แผลง อิ ที่ ทิ-(สฺ) เป็น เอ (ทิสฺ > เทส)

: ป + ทิสฺ = ปทิสฺ + ณ = ปทิสณ > ปทิส > ปเทส แปลตามศัพท์ว่า “ส่วนเป็นเหตุปรากฏแห่งหมู่” หมายถึง เครื่องแสดง, ที่ตั้ง, ขอบเขต, แถบ; แดน, จุด, สถานที่ (indication, location, range, district; region, spot, place)

บาลี “ปเทส” สันสกฤตเป็น “ปฺรเทศ” ภาษาไทยใช้อิงสันสกฤตเป็น “ประเทศ”

พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ.2554 บอกไว้ว่า –

“ประเทศ : (คำนาม) บ้านเมือง, แว่นแคว้น, ถิ่นที่อยู่; คำเพิ่มข้างหลังของคำเดิม เมื่อเพิ่มแล้วความหมายคงเดิม เช่น อุรประเทศ หทัยประเทศ. (ส. ปฺรเทศ; ป. ปเทส).”

แถม :

การที่มักแปล “ปฏิรูปเทสวาโส จ” ว่า “การอยู่ในประเทศที่สมควร” น่าจะเป็นเพราะเสียงที่อ่านว่า ปะ-ติ-รู-ปะ-เทด นั้นหลอกความรู้สึกหรือที่กล่าวข้างต้นว่า ลงน้ำหนักของคำผิดที่ คือเสียงอ่านนั้นชวนให้ไปนึกว่ามีคำว่า “ปเทส” อยู่ในคำนี้ เวลาแปลจึงเอาคำนั้นมาทับศัพท์ว่า “ประเทศ” โดยไม่ทันระวัง

ถ้าไม่ระวังสังเกตกันให้ดี ต่อไปผิดก็จะกลายเป็นถูกไปอีกคำหนึ่ง

อาจจะมีคนออกมาอิบายแก้ต่างให้ว่า “เทส” กับ “ปเทส” ก็หมายถึงสิ่งเดียวกันนั่นแหละ ใช้แทนกันได้ จะมาคิดเล็กคิดน้อยอะไรกันนักหนา

ถ้าอ้างเหตุผลกันอย่างนี้ แล้วยอมรับกันว่าเป็นเหตุผลที่ถูกต้อง ต่อไปหลักพระธรรมวินัยก็เพี้ยนหมด

พึงระลึกว่า บาลีเป็นภาษาที่ละเอียด เรียนบาลีจึงเป็นโอกาสที่จะฝึกฝนตนเองให้เป็นคนละเอียด

…………..

ดูก่อนภราดา!

: ใช้คำพูดผิดเป็นเรื่องธรรมดา อาจเป็นกันได้ทุกคน

: พยายามแก้ไขที่ผิดให้ถูกก็เป็นเรื่องธรรมดา อาจทำกันได้ทุกคน

#บาลีวันละคำ (3,239)

25-4-64

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย