สีมา (บาลีวันละคำ 106)
สีมา
อ่านตรงตัวว่า สี-มา
ภาษาไทยมักใช้ว่า “เสมา” (เส-มา)
“สีมา” แปลว่า แดน, ขอบเขต, ตำบล (ฝรั่งแปล “สีมา” ว่า parish ด้วย)
“สีมา” ในทางวินัยของสงฆ์หมายถึงเขตที่สงฆ์กำหนดไว้สำหรับภิกษุทั้งหลายที่อยู่ภายในเขตนั้นจะต้องทำสังฆกรรมร่วมกัน เรียกให้เข้าใจง่ายๆ ก็คือ “ห้องประชุมของสงฆ์”
ตามความหมายนี้ “สีมา” ก็คือสถานที่ซึ่งเรารู้จักกันว่า “โบสถ์” นั่นเอง
สีมา แบ่งเป็น 2 ประเภทใหญ่คือ
1 “พัทธสีมา” (พัด-ทะ-) แปลตามศัพท์ว่า “แดนที่ผูกแล้ว” ได้แก่ เขตที่สงฆ์กำหนดขึ้นเอง โดยทำนิมิตคือสิ่งที่เป็นเครื่องหมายกำหนดเอาไว้ (ก็คือที่เราเรียกกันว่า “ลูกนิมิต” และงานที่รู้จักกันดีคืองานปิดทองฝังลูกนิมิต) จะเข้าใจง่ายๆ ว่า พัทธสีมาก็คือโบสถ์ที่สร้างเสร็จแล้วและทำพิธีฝังลูกนิมิตแล้ว – อย่างนี้ก็ได้
2 “อพัทธสีมา” (อะ-พัด-ทะ-) แปลตามศัพท์ว่า “แดนที่ไม่ได้ผูก” หมายถึงใช้สิ่งที่มีอยู่ในทางธรรมชาติ เช่น ลำธาร ต้นไม้ จอมปลวก เป็นแนวกำหนดบริเวณที่สงฆ์จะใช้เป็นที่ประชุมทำสังฆกรรม – ตามความหมายนี้ จะเข้าใจง่ายๆ ว่าเป็น “โบสถ์ชั่วคราว” ก็ได้ (อพัทธสีมา จะมีในระยะแรกที่การประดิษฐานคณะสงฆ์ยังไม่เป็นหลักฐานมั่นคง ปัจจุบันนี้ไม่มีแล้ว)
คำที่เกี่ยวข้องกับ “สีมา” ที่น่ารู้อีกคำหนึ่ง คือ “วิสุงคามสีมา”
(โปรดติดตามตอนต่อไป)
บาลีวันละคำ (106)
22-8-55
สีมา = สีมา, ขอบเขต, เขตแดน (โอธิ มริยาท สีม) (ศัพท์วิเคราะห์)
สียเต สมคฺเคน กมฺมวาจาย พนฺธียเตติ สีมา ขอบเขตอันสงฆ์พร้อมเพรียงกันผูกไว้ด้วยการสวดกรรมวาจา
สี ธาตุ ในความหมายว่าผูก ม ปัจจัย, อา อิต.
สีมา
เขตกำหนดความพร้อมเพรียงของสงฆ์, เขตชุมนุมของสงฆ์, เขตที่สงฆ์ตกลงไว้สำหรับภิกษุทั้งหลายที่อยู่ภายในเขตนั้นจะต้องทำสังฆกรรมร่วมกัน แบ่งเป็น ๒ ประเภทใหญ่คือ
๑. พัทธสีมา แดนที่ผูก ได้แก่ เขตที่สงฆ์กำหนดขึ้นเอง
๒.อพัทธสีมา แดนที่ไม่ได้ผูก ได้แก่เขตที่ทางบ้านเมืองกำหนดไว้แล้วตามปกติของเขา หรือที่มีอย่างอื่นในทางธรรมชาติเป็นเครื่องกำหนด สงฆ์ถือเอาตามกำหนดนั้นไม่วางกำหนดขึ้นเองใหม่ (ประมวลศัพท์)
พัทธสีมา
“แดนผูก” ได้แก่ เขตที่สงฆ์กำหนดขึ้นเอง โดยจัดตั้งนิมิตคือสิ่งที่เป็นเครื่องหมายกำหนดเอาไว้; ดู สีมา
เขตกำหนดความพร้อมเพรียงสงฆ์, เขตชุมนุมของสงฆ์, เขตที่สงฆ์ตกลงไว้สำหรับภิกษุทั้งหลายที่อยู่ภายในเขตนั้นจะต้องทำสังฆกรรมร่วมกัน แบ่งเป็น ๒ ประเภทใหญ่คือ
๑. พัทธสีมา แดนที่ผูก ได้แก่ เขตที่สงฆ์กำหนดขึ้นเอง
๒.อพัทธสีมา แดนที่ไม่ได้ผูก ได้แก่เขตที่ทางบ้านเมืองกำหนดไว้แล้วตามปกติของเขา หรือที่มีอย่างอื่นในทางธรรมชาติเป็นเครื่องกำหนด สงฆ์ถือเอาตามกำหนดนั้นไม่วางกำหนดขึ้นเองใหม่ (ประมวลศัพท์)
สีมา
น. เขต, แดน; เครื่องหมายบอกเขตโบสถ์ มักทําด้วยแผ่นหินหรือหลักหินเป็นต้น เรียกว่า ใบพัทธสีมา, ใบสีมา หรือ ใบเสมา ก็ว่า. (ป., ส.).
พัทธสีมา
น. เขตที่สงฆ์กำหนดผูกขึ้นเพื่อใช้ทำสังฆกรรม มีขนาดพอจุภิกษุที่นั่งห่างกันคืบหนึ่ง ๆ ได้ไม่น้อยกว่า ๒๑ รูป.
เสมา ๑
[เส-มา] น. สีมา, เครื่องหมายบอกเขตโบสถ์; เรียกสิ่งที่มีลักษณะคล้ายใบสีมาที่เรียงกันอยู่บนกําแพงอย่างกําแพงเมืองว่า ใบเสมา; เครื่องประดับหรือเครื่องรางสําหรับห้อยคอ มีรูปร่างอย่างใบเสมา. (ป., ส. สีมา).
โบสถ์
น. สถานที่สําหรับพระสงฆ์ใช้ประชุมทําสังฆกรรม เช่น สวดพระปาติโมกข์ อุปสมบท มีสีมาเป็นเครื่องบอกเขต, อนุโลมเรียกสถานที่ประกอบพิธีกรรมของศาสนาอื่นว่า โบสถ์ เช่น โบสถ์พราหมณ์ โบสถ์คริสต์. (มาจากคําว่า อุโบสถ). (ป. อุโปสถ).