นาฬิกา (บาลีวันละคำ 159)
นาฬิกา
อ่านว่า นา-ลิ-กา
เป็นคำบาลีที่ออกจะประหลาดคำหนึ่ง คือศัพท์เดิมว่า “นาล” หรือ “นาฬ” (นา-ละ) แล้วเป็น “นาลิ” หรือ “นาฬิ” แล้วมาเป็น “นาฬิกา”
นาล, นาฬ, นาลิ, นาฬิ, นาฬิกา แปลว่า ลำต้น, ก้าน, ท่อ, หลอด, ขวด, กล่อง, ปล้อง หรือกระบอก และเป็นมาตราตวง แปลว่า ทะนาน
ไม่เกี่ยวกับ นาฬิกา–เครื่องบอกเวลา (a watch, a clock) ตามที่เราคุ้นกัน
มีคำสันสกฤตว่า “นาฑิกา” หมายถึงเครื่องบอกเวลา ซึ่งก็คือนาฬิกา ผู้รู้จึงบอกว่า “นาฬิกา” แปลงมาคำสันสกฤต “นาฑิกา” (ฑ มณโฑ กับ ฬ จุฬา แปลงกันได้ เช่นสันสกฤต ครุฑ บาลีเป็น ครุฬ)
มีเรื่องแปลกคือ –
1. สมัยหนึ่งคนไทยใช้กะลามะพร้าวเป็นเครื่องบอกเวลา คือเอากะลามาเจาะรูเล็กๆ แล้วลอยน้ำ พอน้ำเข้าเต็ม กะลาก็จม เรียกว่า “จมหนึ่ง” หรือ “นาฬิกาหนึ่ง”
2 .สมัยหนึ่งคนไทยใช้กะลามะพร้าวเป็นเครื่องตวงข้าวสารใส่หม้อเวลาจะหุงข้าว เรียกว่า “ทะนาน” (ท้องที่อำเภอปากท่อ จังหวัดราชบุรี เรียก “กะป้อย”)
ภาษาบาลีมีคำว่า “นาฬิเกร” (นา-ลิ-เก-ระ) แปลว่า “มะพร้าว”
แปลกไหม “เครื่องบอกเวลา” และ “ทะนาน” (นาฬิกา) มีที่มาจาก “กะลามะพร้าว” (นาฬิเกร)
“นาฬิกา” กับ “นาฬิเกร” รูปคำก็คล้ายกัน
ปริศนา :
“นาฬิกา” มาจากคำอะไร “นาฑิกา” หรือ “นาฬิเกร” ?
บาลีวันละคำ (159)
14-10-55
นาฬิกา อิต. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)
ลำต้น, หลอด, ขวด.
นาฬิกายนฺต นป.(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
นาฬิกา.
นาลี อิต. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)
ทะนาน, มาตราตวง , ปัตถะ ๑ หรือแล่ง ๑ , ก้าน.
นาลี
น. สายบัว; นาลิกา, นาฬิกา, ยามนาลี; the stalk of the lotus; a watch, a clock
นาฑิกา
น. นาฬิกา, ทุ่ม, โมง, คำว่า ‘ฆฏี ฆฏิกา, นาลิกา (ออกจาก นาล, ยามนาลี)’ ก็มีนัยอย่างเดียวกัน; an hour, a period of time, a clock
(สํสกฤต-ไท-อังกฤษ อภิธาน)
นาล, นาฬ = ก้านบัว, ท่อ, หลอด, คอรวงข้าว (กณฺฑ)
นลตีติ นาลํ สิ่งที่มีกลิ่น คือเป็นทางผ่านของกลิ่น
นล ธาตุ ในความหมายว่ามีกลิ่น ณ ปัจจัย, พฤทธิ์ อ เป็น อา, ลบ ณ ปัจจัย, แปลง ลฺ เป็น ฬฺ บ้าง ได้รูปเป็น นาฬิ บ้าง
นาลิ, นาฬิ = แล่ง, ทะนาน, กระบอก, กล่อง, ท่อ, หลอด
คนฺธํ นลติ กโรตีติ นาลิ สิ่งที่ทำให้มีกลิ่น
นล ธาตุ ในความหมายว่ามีกลิ่น อิณ ปัจจัย, พฤทธิ์ อ เป็น อา, ลบ ณ ปัจจัย, แปลง ลฺ เป็น ฬฺ บ้าง ได้รูปเป็น นาฬิ บ้าง
นาฬิเกร = มะพร้าว
นาลิ วิย ชายตีติ นาฬิเกโร ต้นไม้ที่เกิดมาเหมือนท่อหรือกระบอก
นาลิ บทหน้า ก สกรรถ เณร หรือ อีร ปัจจัย, แปลง ลฺ เป็น ฬฺ
(ศัพท์วิเคราะห์)
นาฬิกา
(สัน. นาฑิกา, นาลิกา) ลำต้น, ก้าน, หลอด, ปล้อง หรือกระบอก, มาตราวัดความจุ เช่น ทะนาน a stalk, shaft; a tube, pipe or cylinder for holding anything; a small measure of capacity
ตณฺฑุลนาฬิกา
กระบอกที่มีข้าวสารเต็ม a nāḷi full of rice
นาฬิกา+โอทน
ข้าวสุกหนึ่งทะนาน a nāḷi measure of boiled rice
นาฬิกาคพฺภ
ห้อง (ชั้นใน) ยาวเป็นรูปหลอด an (inner) room of tubular shape
(บาลี-อังกฤษ)
นาฬิเกร นป.
มะพร้าว.
นาฬิเกร ป.
ต้นมะพร้าว
(พจนานุกรมศัพท์บาลี)
นาฬิเกร
มะพร้าว (สัน. นาริเกร, นาริเกล, นลิเกร, นาลิเกล : ภาษาท้องถิ่น รากศัพท์ไม่แน่นอน) [Sk. nārikera, nārikela, nalikera, nālikela: dialect, of uncertain etym.] the coconut tree
(บาลี-อังกฤษ)
นาลี
(แบบ) น. หลอด, ก้าน, ลํา, ช่อง; ทะนาน, เป็นชื่อมาตราตวง. (ป. นาฬี, นาลี).
นาฬิกา
น. เครื่องบอกเวลา มีหลายชนิด เช่น นาฬิกาปลุก นาฬิกาพก นาฬิกาข้อมือ, ลักษณนามว่า เรือน; ช่วงเวลาคิดตามชั่วโมง เช่น ๑ ชั่วนาฬิกา = ๑ ชั่วโมง, ใช้เป็นมาตราบอกเวลา เช่น ๑ นาฬิกา ๒ นาฬิกา … ๒๔ นาฬิกา, เขียนย่อเป็น น. (เทียบ ส. นาฑิกา ว่า เครื่องกําหนดเวลา).
(พจน.42)