เกสร (บาลีวันละคำ 190)
เกสร
อ่านว่า เก-สะ-ระ
ภาษาไทยใช้ในรูปเดียวกัน อ่านว่า เก-สอน
“เกสร” แปลตามรากศัพท์ว่า (1) “สิ่งที่ร่วงลงไปในน้ำ” (2) “สิ่งที่เป็นไปอยู่บนดอกบัว” (3) “สิ่งที่เล็กละเอียด” ความหมายเดิมจึงมุ่งหมายเฉพาะ “เกสรดอกบัว” ต่อมาขยายไปถึงเกสรดอกไม้อื่นๆ ทั่วไป และยังแปลว่า ไม้บุนนาค, พิกุล และ มหาหิงคุ์ ได้อีกด้วย
นอกจากนี้ “เกสร” ยังหมายถึง “ขนสร้อยคอสัตว์” โดยเฉพาะสิงห์ หรือสิงโต ความหมายนี้มาจากคำว่า เกส (ผม) + ร หรือ อร ปัจจัย = เกสร แปลว่า “มีผม”
สิงโต หรือราชสีห์ ภาษาบาลีว่า “เกสรี” (เก-สะ-รี) ประกอบด้วย เกส + ร + อี = เกสรี แปลว่า “สัตว์ที่มีผม” คือมีขนฟูที่คอ ภาษาไทยแผลงรูปเป็น “ไกรศร” หรือ “ไกรสร”
“เกสร” ที่หมายถึงเรณูหรือผงเหลืองที่มีอยู่ในดอกไม้ ภาษาไทยคำเก่าสะกดว่า “เกษร” ใช้ ษ ฤษี เดี๋ยวนี้ใช้ ส เสือ ตรงตามคำเดิม
“มาจากที่ไหน ก็กลับไปที่นั่น”
แม้แต่ “ภาษา” ที่ไม่มีชีวิต ก็ไม่ยังพ้นสัจธรรม
จะนับ “ประสา” อะไรกันเล่ากับชีวิต ?
บาลีวันละคำ (190)
14-11-55
เกสร ๑ = เกสรดอกบัว (ศัพท์วิเคราะห์)
– เก อุทเก สรติ โอสรตีติ เกสโร สิ่งที่ร่วงลงไปในน้ำ
เก บทหน้า สรฺ ธาตุ ในความหมายว่าไป, เป็นไป อ ปัจจัย
– กํ วุจฺจติ กมลาทิ ตสฺมึ เก สรติ วิราชตีติ เกสโร สิ่งที่เป็นไปอยู่บนดอกบัว (เหมือน วิ.ต้น)
– กิสติ ตนุกโรตีติ เกสโร สิ่งที่เล็กละเอียด
กิสฺ ธาตุ ในความหมายว่าบาง อร ปัจจัย
เกสร ๒ = บุนนาค
– อติสยปุปฺผเกสรวนฺตตาย เกสโร ต้นไม้ที่มีเกสรในดอกมากยิ่ง
เกสร + ณ
– ปุปฺผเกสรยุตฺตตาย เกสโร ต้นไม้ที่ประกอบด้วยปุยอยู่ในดอก
เกส + ร
เกสร ๓ = พิกุล
เกสรยุตฺตปุปฺผตาย เกสโร ต้นไม้ที่มีดอกประกอบด้วยเกสร
เกสร + ณ
เกสรี = สิงโต, ราชสีห์
– เกสโร ชฏา, ตํโยคา เกสรี สัตว์ที่ประกอบด้วยชฎาคือมวยผม
เกสร + อี
– เกสา เอตสฺส อตฺถีติ เกสรี สัตว์ที่มีผม คือมีขนที่คอ
เกส บทหน้า ร อาคม อี ปัจจัย
เกสร ๑ (บาลี-อังกฤษ)
ขนสร้อยคอสัตว์, ใน เกสรสีห สิงโตที่มีขนสร้อยคอ a mane, in — sīha a maned lion J ii.244; SnA 127.
เกสร ๒
(จาก เกส fr. kesa)
เกสรดอกไม้, ส่วนที่สืบพันธุ์ของพืชพันธุ์ โดยเฉพาะอย่างยิ่งของดอกบัว filament of flowers, hairy structures of plants esp. of the lotus; usually of kiñjakkha PvA 77; VvA 12; 111;
เกสรี
(จาก เกสร๑)
มีขนคอ (พูดถึงสิงโต), ชื่อการจัดขบวนสงครามด้วย having a mane, of a lion, also name of a battle-array (˚saŋgāmo) Dpvs i.7; cp. AvŚ i.56.
เกสร นป. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)
เกษร, ละอองอกไม้ส่วนสืบพันธุ์ในดอกไม้; ขนสร้อยของสัตว์.
(เกสร, ละอองดอกไม้, ส่วนสืบพันธุ์ในดอกไม้; ขนสร้อยคอสัตว์)
เกสร ป. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)
ไม้บุนนาค, พิกุล, มหาหิงคุ์.
เกสร
[-สอน] น. ส่วนในของดอกไม้โดยมากเป็นเส้น ๆ เช่น เกสรบัว, เรณูหรือผงเหลืองที่มีอยู่ในดอกไม้ ติดอยู่กับก้านเกสรก็มี ติดกับเมล็ดเกาะอยู่กับดอกก็มี, ส่วนสืบพันธุ์ของดอกไม้; (แบบ) ขนสร้อยคอสิงโต เช่น เกสรสร้อยศอดังผ้ารัตกัมพล. (ม. ร่ายยาว มหาพน). (ป.; ส. เกสร, เกศร).
เกสรทั้งห้า
น. เกสรดอกไม้ ๕ ชนิด มี เกสรดอกพิกุล เกสรดอกบุนนาค เกสรดอกสารภี เกสรดอกบัวหลวง เกสรดอกมะลิ.
เกสรี
[เกสะรี, เกดสะรี] (แบบ) น. สิงโต, สิงห์, ราชสีห์. (ป.).
ไกรศร, ไกรสร
[ไกฺรสอน] (กลอน) น. สิงโต เช่น เสือคร่งเสือแผ้วเอนกาไลยไกรสรสีหส่งเสียงแขง. (ม. ร่ายยาว มหาพน). (แผลงมาจาก เกสรี).