อธิบดีสงฆ์ (บาลีวันละคำ 195)

อธิบดีสงฆ์

อ่านว่า อะ-ทิบ-บอ-ดี-สง

เป็นคำไทยที่มาจากบาลี ใช้เรียงคำจากหน้าไปหลังแบบไทย คือ อธิบดี + สงฆ์

“อธิบดี” บาลีเป็น “อธิปติ” (อะ-ทิ-ปะ-ติ) ประกอบด้วย อธิ + ปติ

“อธิ” เป็นคำอุปสรรค แปลว่า ยิ่ง, ใหญ่, ทับ, เหนือ, บน

“ปติ” แปลว่า พ่อบ้าน, นาย, เจ้าของ, ผู้นำ; สามี, เป็นเจ้า, เป็นใหญ่, เป็นนาย, เป็นหัวหน้า

“อธิปติ” แปลว่า ผู้เป็นใหญ่, หัวหน้า, เจ้านาย. ทับศัพท์ว่า อธิบดี

“สงฆ์” บาลีเป็น “สงฺฆ” บางแห่งสะกดเป็น “สํฆ” ตามศัพท์แปลว่า หมู่ ในที่นี้หมายถึงพระภิกษุสงฆ์

“อธิบดีสงฆ์” แปลว่า “ผู้เป็นใหญ่แห่งสงฆ์”

ดร.วิษณุ เครืองาม เขียนในคอลัมน์ เล่าไปเรื่อยๆ (18) เดลินิวส์ (http://www.dailynews.co.th/article/224/155576) ว่า

“คำว่า ‘อธิบดีสงฆ์’ ใช้เรียกตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดใหญ่ที่มีพระภิกษุสามเณรนับร้อยรูป จะเรียกว่าสมภาร พระอธิการ เจ้าอาวาสก็ดูเล็กไป สมัยก่อนเจ้าอาวาสวัดพระเชตุพนและวัดมหาธาตุ เรียกว่าอธิบดีสงฆ์ทั้งนั้น”

ขณะที่เขียนบาลีวันละคำนี้ยังค้นไม่พบหลักฐานว่า เหตุใดจึงเรียกตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดทั้งสองนี้ว่า “อธิบดีสงฆ์”

สันนิษฐานว่า พระอารามหลวงที่มีพระภิกษุสามเณรมาก มักแบ่งการปกครองภายในวัดออกเป็น “คณะ” เช่น คณะ 1 คณะ 2 คณะเหนือ คณะใต้ มีสภาพคล้ายวัดเล็กซ้อนอยู่ในวัดใหญ่ แต่ละคณะมี “เจ้าคณะ” เป็นผู้ปกครอง ตัวเจ้าคณะจึงคล้ายกับเป็นเจ้าอาวาสวัดเล็กอยู่แล้ว เมื่อรวมคณะทั้งหมดเป็นวัดใหญ่ จึงเรียกตำแหน่งเจ้าอาวาสให้ต่างออกไปว่า “อธิบดีสงฆ์” คือเป็นใหญ่กว่าเจ้าคณะและพระภิกษุสามเณรทั้งปวงในวัดนั้น

คติ :

ตำแหน่งมาติดเรา – ดี

แต่ถ้าเราติดตำแหน่ง – เสีย

บาลีวันละคำ (195)

19-11-55

อธิ อัพ. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)

ยิ่ง, ใหญ่, ทับ, เหนือ, บน.

อธิ (บาลี-อังกฤษ)

1. บอกทิศทาง, จุดหมาย = จนถึง, เหนือ, ไปยัง, บน

2. บอกสถานที่ = บนยอด, ข้างบน, เหนือ, บน, ใน, นอกจาก, ที่นี่

ปติ

พ่อบ้าน, นาย, เจ้าของ, ผู้นำ; สามี

ปติ ค. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)

เป็นเจ้า, เป็นใหญ่, เป็นนาย, เป็นหัวหน้า

ปติ ป.

ผัว, นาย, เจ้าของ.

อธิปติ ป. (พจนานุกรมศัพท์บาลี)

ผู้เป็นใหญ่, หัวหน้า, เจ้านาย, อธิบดี

อธิปติ (บาลี-อังกฤษ)

(นาม., คุณ.) [อธิ+ปติ, เทียบ อธิป adhi + pati, cp. adhipa]

—-1. ผู้ปกครอง, อธิบดี ruler, master ชา.4/223; วิมาน.811; มิลินฺ.388; ธ.อ.1/36 (= เสฏฺฐ = seṭṭha).

—- 2. ครอบครอง, ปกครอง, มีอำนาจเหนือ; อยู่ใต้อำนาจ หรือปกครองโดย ruling over, governing, predominant; ruled or governed by วิภงฺค.216. (ฉนฺทํ อธิปตึ กตฺวา ทำความพอใจให้เป็นใหญ่ chandaŋ adhipatiŋ katvā making energy predominant); ธ.ส.อ.125,126 (อตฺต- ขึ้นอยู่กับตนเอง atta- autonomous, โลก- ขึ้นอยู่กับโลก [ภายนอก], ขึ้นอยู่กับสังคม loka- heteronomous, influenced by society). ดู ธ.ส.แปล 20 และ Cpd. 60 ด้วย See alṣo Dhs. trsl. 20 & Cpd. 60.

อธิบดี

  [อะทิบอดี, อะทิบบอดี] น. ผู้เป็นใหญ่, ผู้ปกครอง, หัวหน้า, เช่น อธิบดีสงฆ์ อธิบดีผู้พิพากษา; ตําแหน่งหัวหน้ากรมในราชการ.ว. มีความเจริญสวัสดิมงคล ทางโหราศาสตร์นิยมให้ประกอบการมงคลต่าง ๆ ในวัน ยาม ฤกษ์ ราศี และดิถีที่เป็นอธิบดี ทั้งนี้ตลอดปีนั้น ๆ, ตรงข้ามกับโลกาวินาศ. (ป., ส. อธิปติ).

เจ้าอาวาส

  น. พระภิกษุซึ่งได้รับแต่งตั้งให้ดํารงตําแหน่งผู้ปกครองวัด.

ดูโพสต์ในเฟซบุ๊กของครูทองย้อย